Бэлиитикэ

Сэтинньи 9 күнүгэр Госдума дьокутаат­тара саҥа сокуон бырайыагын бастакы ааҕыыга дьүүллэстилэр. Эрэгийиэннэртэн киирбит этиилэри сокуон барылын иккис ааҕыытыгар көрүөхтэрэ.

Сокуон ылылыннаҕына, холобур, Татарстаан Бэрэсидьиэнэ Рустам Минниханов  (боломуочуйатын болдьоҕо 2025 с. бүтэр) уонна Москва мээрэ Сергей Собянин (боломуо­чуйатын болдьоҕо 2023 с. бүтэр) быыбарга үһүс болдьоххо кыттыахтарын сөп. Билигин үлэлиир федеральнай сокуонунан, Рустам Минниханов   уонна Сергей Собянин аныгыс­кы быыбарга кыттар бырааптара суох. Бу сокуон 2015 сылтан үлэлиир.

Аны туран, сокуон бу барылыгар олоҕурдахха, эрэгийиэн салайааччыта «РФ субъегын Баһылыга», оттон субъект ситэриилээх былааһын үрдүкү уоргана «РФ субъегын Бырабыыталыстыбата» диэн ааттаныахтара. Итини таһынан Госдума бэрэссэдээтэлэ Вячеслав Володин бэлиэтииринэн, сокуон барыла эрэгийиэннээҕи былаас уорганнарын бары эйгэлэрин хабыаҕа. Субъект бүддьүөтүн, бүддьүөтү таһынан пуондалары хонтуруоллааһынынан дьарыктаныахтаах ааҕар-суоттуур (счетнай) уорганнары тэрийэр нуорма киириэҕэ. Кини этэринэн, билигин кэккэ субъектарга Счетнай палаата баар, оттон ханна эрэ суох.

12 эрэгийиэн өйөөтө

Эрэгийэннэртэн сыанабылы уонна этиилэри хомуйуу алтынньы 31 күнүгэр түмүктэммитэ. Дойду үрдүнэн саҥа сокуон барылын 12 эрэгийиэн өйөөтө: Волгоградскай, Смоленскай, Амурскай, Астраханскай, Новосибирскай уобаластар, Ямал-Ненецкэй автономнай, Чукотскай уокуруктар, Ставропольскай, Красноярскай, Алтайскай кыраайдар уонна Коми, Кабардино-Балкария өрөспүүбүлүкэлэрин бэрэстэбиитэллээх уорганнара. Ол курдук, Тюмень уобалаһын дьокутааттара сокуон барылын сүнньүнэн өйөөбүттэрэ эрээри, РФ субъектарын икки ардыларыгар эбии сыһыаннаһыылары олохтуурга уларытыылары киллэрэргэ туруорсаллар.

Ямал-Ненецкэй автономнай уокурук парламенын спикерэ Сергей Ямкин: «Со­куон саҥа эрэдээксийэтэ Ханты-Мансийскай, Ямал-Ненецкэй автономнай уокуруктар уонна Тюмень уобалаһын икки ардыларыгар судаарыстыбаннай былаастар боломуочуйаларын үллэстии туһунан ылыныллыбыт дуогабары көтүрэргэ тиэрдэр», – диэн бэлиэтиир. Санаттахха, Югра, Ямал уонна Тюмень эрэгийиэннэригэр социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыылара, нэһилиэнньэ социальнай туруга тупсарыгар үйэ чиэппэрэ үлэлиир судаарыстыбаннай «Сотрудничество» бырагыраама оҥоһуллубута. Бырагыраама чэрчитинэн, бүддьүөккэ киирбит эбии дохуоту Тюмень уобалаһын Бырабыыталыстыбата, олох хаачыстыбатын тупсарыыга туһуламмыт бырайыактары олоххо киллэриигэ анаан, үс эрэгийиэнинэн биир тэҥник үллэрэр.

Татарстаан утарда

Татарстаан Судаарыстыбаннай Сэбиэтин дьокутааттара сокуон барылын утардылар. Маннык быһаарыыны ылынарга алтынньы 25 күнүгэр  парламент уочараттаах мунньаҕар 82 дьокутаат бары биир киһи курдук куоластаабыта. Татарстаан парламенын Судаарыстыбаннай тутулга уонна олохтоох бэйэни салайыныыга сис кэмитиэтин салайааччыта Альберт Хабибуллин мунньах кэмигэр: «Бу барыл сорох балаһыанньата РФ федеративнай-правовой судаарыстыба быһыытынан конституционнай тутулун кэһэр», – диэн эппитэ.

Кинилэр сүрүн утарсар төрүөттэрэ – саҥа сокуон барыла РФ субъектарын боломуочуйаларын уонна Төрүт сокуон сүрүн балаһыанньаларын нуормаларын кэһэр. Ону таһынан өрөспүүбүлүкэҕэ Татарстаан Бэрэсидьиэнин дуоһунаһын Төрүт сокуонунан уларыталларын ылымматылар. Федеральнай сокуон чэрчитинэн, билигин эрэгийиэннэр үрдүк дуоһунастаах салайаач­чылара «баһылык» биитэр «губернатор» дэнэллэр. Арай дойду үрдүнэн соҕотох Татарстааҥҥа эрэ  «бэрэсидьиэн» диэнинэн хаалбыта.

Бэлиэтээтэххэ, 2010 сылга дойду эрэгийиэннэрин баһылыктарын бэрэсидьиэн диэн ааттыыр сокуонунан хааччахтаммыта. Оттон Татарстааҥҥа хаалбыт биричиинэтэ –  1994 сыллаахха Арассыыйа уонна Та­тарстаан икки ардыларыгар кэккэ боломуочуйалары үллэрии туһунан дуогабар түһэрсиллибитэ. 2017 сыллаахха дуогабар болдьоҕо түмүктэнэн, күүһүн сүтэрбитэ уонна салгыы болдьоҕо уһатыллыбатаҕа. Ол кэмҥэ Рустам Минниханов өрөспүүбүлүкэ баһылыгын боломуочуйатын болдьоҕо 2020 сылга тохтуурунан, дойду үрдүкү салалтата «бэрэсидьиэн» дуоһунаһын саҥа үлэлиир сокуонунан уларытарга тиэтэйбэтэҕэ. Онтон иккис болдьоххо талыллан баран, күн бүгүнүгэр диэри Рустам Минниханов дуоһунаһын уларыта илик.

«Сокуон барылын Татарстаан утарбытын да үрдүнэн, субъектар баһылыктара бэрэсидьиэнинэн ааттаналларын хааччахтыыры хаалларабыт», – диэн Павел Крашенинников «Депутатская вертикаль» ассамблея мунньаҕар эппитэ.

Этиилэри ылыныахтара дуо?

Ил Түмэн пленарнай мунньаҕар бэлиэтээ­һиннэри уонна этиилэри киллэрэн туран, Төрүт сокуон саҥалыы балаһыанньаларын толорууга бэлэмнэммит публичнай былаас туһунан сокуон барылын Ил Түмэн судаарыстыбаннай тутулга уонна сокуону оҥорууга сис кэмитиэтэ өйөөбүтэ. Ол эрээри эрэгийиэн баһылыгар «итэҕэли сүтэрии» туһунан балаһыанньаны чопчулуурга уонна Госдумаҕа ыытар сыанабылы дьүүллэһиигэ кылгас кэм бэриллибитин уларытарга туруор­саллар.

СӨ Уопсастыбаннай палаатата алтынньы 15 күнүгэр сокуон барылын аһаҕас истиилэрин тэрийэн ыыппыта. Уопсастыбаннас көхтөөх дьонуттан киирбит этиилэри Госдума судаарыстыбаннай тутулга уонна сокуону оҥорууга кэмитиэтигэр уонна Госдума дьокутаата Сардаана Авксентьеваҕа аадырыстаан ыыппыттара.

Социология билимин дуоктара, АГИКИ бэрэпиэссэрэ, уопсастыбанньык Ульяна Винокурова бу туһунан санаатын үллэстэр:

– Публичнай былаас туһунан сокуон барылын СӨ Уопсас­тыбаннай палаататыгар истии түмүгүнэн, киирбит этиилэрбит сурукка тиһиллэн, Госдума туһааннаах кэмитиэтигэр, Ил Түмэҥҥэ ыытыллыбыта, итиэннэ Госдума дьокутаата Сардаана Авксентьева көрдөһүүтүнэн социальнай ситимнэринэн күүскэ тарҕаммыта. Онон билигин бар дьон Саха Өрөспүүбүлүкэтин уопсастыбаннаһын туһаайыытын билэн олороллор. Биһиги ханнык баҕарар сокуон Конституцияны тутуһуохтаах диэн тирэх өйдөбүллээхпит. Оттон бу сокуон барыла Төрүт сокуон балаһыанньаларын элбэх түгэҥҥэ кэһэрин таһынан, өссө өрөспүүбүлүкэлэр ытык бэлиэлэрин урусхаллыырга туһаайыллыбыт курдук. Ол иһин Татарстаан Судаарыстыбаннай Сэбиэтэ бу сокуон барылын түөрэ охсон кэбистэ. Атын да субъектартан этиилэр киирдилэр. Сокуон барылын кэнсиэпсийэтин уларыттахтарына табыллар. Биһиги этиилэрбит өссө да элбэхтэр, онон салгыы үлэлэһиэхпит. Иван Шамаев салайааччылаах Саха кэнгириэһин эспиэрдэрэ саҥа сокуону дириҥник хорутан үөрэтэ сылдьаллар. Юридическай наука дуоктара, I ыҥырыылаах Ил Түмэн дьокутаата Макар Яковлев көрүүлэрэ улахан туһалаахтар. Бу күннэргэ Госдуматтан сонун кэлэрин күүтэбит.

СӨ Уопсастыбаннай палаатата алтынньы 15 күнүнээҕи суругуттан быһа тардан таһаарабыт:

«Сокуон барылын 184-с №-дээх феде­ральнай сокуону кытта тэҥнээтэххэ, Арассыы­йа федерализмын элбэх бириинсиптэрин төрдүттэн уларытар уонна Төрүт сокуон балаһыанньаларын кэһэр.

Өйдөбүллэри чуолкайдааһын. Дьокутааттарга уонна спикердэргэ РФ Конституционнай суутуттан «публичнай былаас» диэн өйдөбүл быһаарыытын ылалларыгар этии киллэрэбит.

Федеративнай сыһыаннаһыылар. Сокуон барылынан, олохтоох салайыныы уорганнарыгар сөптөөх болҕомто ууруллубатаҕа көһүннэ. Ол курдук, 184-с №-дээх федеральнай сокуонунан каадырдары бэлэмнээһин, судаарыстыбаннай уонна муниципальнай былаастар ардыларыгар бас билии боломуо­чайаларын үллэстии бэрээдэгин туһунан боппуруостар болҕомтоҕо ылыллыбатахтар. Сокуонунан араас таһымнаах судаарыстыбаннай былаастар ардыларыгар хайдыһыыны быһаарыы бэрээдэгэ суруллубатах. Эрэгийиэн баһылыга «итэҕэли сүтэрэр» биричиинэлэрин юридическай нуорма быһыытынан чопчу ыйаллара ирдэнэр. Федеративнай тутул балаһыанньатынан, федеральнай уорганнар толорор былаас уорганнарын доруобуйа, үөрэх, үбүлээһин боппуруостарыгар, судаарыстыбаннай салайыыга кытыннараллара сыыһа. Борокуратуура кэтиир уонна хонтуруоллуур уорган. Борокуруор сокуону оҥорууну көҕүлээһинэ Саха сирин Төрүт сокуонунан көҥүллэммэт. Мантан сибээстээн, бу этиини сокуон бырайыагыттан уһуларга. Үөһэ этиллибиккэ олоҕуран, сокуон барыла төрдүттэн Төрүт сокуон балаһыанньаларыгар эрэ олоҕуран көннөрүллүөхтээх уонна РФ субъектарыгар публичнай былаас саҥа бириин­сиптэрэ оҥоһуллуохтаах».

Бу курдук уопсастыбанньыктар, сиэр­дээх салайааччылар, уопуттаах сокуонньуттарбыт ылыннарыылаах этиилэрин болҕомтоҕо ылан, судаарыстыба бар дьон олоҕун-дьаһаҕын уйгутун уонна өй-санаа, сиэр-майгы сайдыытын хааччыйар, бары гражданнарга тэҥ кыаҕы биэрэр үрдүк сыаллааҕын-соруктааҕын умнуо суохтаахпыт. Оттон бар дьон бэйэтин былааһын быһаччы, ону тэҥэ судаарыстыбаннай былаас уонна олохтоох салайыныы уорганнарын нөҥүө толороро СӨ Төрүт сокуонунан мэктиэлэнэр.