Тыа хаһаайыстыбата

Бастаан урбаан эйгэтигэр 2013 с. киирбитим диэххэ сөп. Балыгынан эргиммитим. Балыктааһын сэниэлээх дьон дьарыга. Бултуйарың, барыска тахсарың барыта бэйэҕиттэн, сатабылгыттан тутулуктаах. Маны таһынан нэһилиэкпэр кыра маҕаһыын оҕото арынан, эргэ УАЗик массыынабынан таһаҕас таһарым. Бу иннинэ Дьокуускайга араас үлэлэргэ үлэлээбитим. Тыа хаһаайыстыбатын тэрилтэтигэр суоппарынан үлэлии сылдьан, араас хаһаайыстыбаларга үлэ бэрээдэгинэн тиийэн көрөр этибит. Туох кистэлэ кэлиэй, ыhыллыы-тоҕуллуу кэмнэрэ буолан, дьон үгүстүк кыһалҕатын этинэрэ. Оччолорго дойдубар баар хаһаайыстыбалар эмиэ айгыраан аҕай тураллара, - диэн Петр Аркадьевич кэпсээнин саҕалыыр. 

— Оччолорго, 2015 с. күһүнүгэр, отут биэстээх эдэр киһи дойдутугар тиийэн олохтоох кэпэрэтииби сайыннарарга турунар. "30-ча ыанар ынахтаах, барыта 60-ча ынах сүөһүнү хаһаайыстыбабар баарын тутустум. Эргэ хотоҥҥо тураахтыыллар этэ. Оччолорго улуус баһылыга Игнат Спиридонов кэлэ сырытта, сүбэ-ама биэрдэ, өйүөх буолла. Сүрүн сорукпут — хайдах эмэ гынан бу сүөһүлэри кыстатан таһаарыы. Барыс, хамнас туһунан санаабат да этибит. Кэргэним, төрөппүттэрим, доҕотторум үөлээннээхтэрим өйөбүллэринэн ол кыһыны этэҥҥэ туораабыппыт. Уопут эҥин суох этэ буоллаҕа. Санаа күүһүнэн эрэ сылдьыбыппыт. Эдэр буолан тулуйдахпыт, — фермер хайдах саҕалаабытын сэһэргиир.

— Нэһиилэ кыстаан тахсыбыппыт. Ынахтарбыт 80 %-на кырдьан төрѳѳбѳт буолбут, эмиийдэрэ маститтаабыт сүѳhүлэр этэ. Ити кэмҥэ нэһилиэкпэр тыа хаһаайыстыбатын исписэлииһинэн үлэлии сылдьар, үрдүк экэнэмиис үөрэхтээх Анна Гаврильеваны кытта үлэбитин бииргэ салҕаатыбыт. Икки аата икки буоллубут. Үлэлииргэ көх баар буолла. Улуус баьылыга Игнат Спиридонов Минсельхоз линиятынан ынах сүөһүлэри саҥаларга уларытыахха диэн этии киллэрдэ. Үбүгэр, атыылаһыытыгар уонна аҕалыытыгар туох баалларынан өйөөтүлэр. Сүөһүлэрбитин Бүрээтийэттэн атыылаһар буоллубут. Симментальскай боруода, уулаах туҥуй тыһаҕастары ыллыбыт. Кулун тутарга барыахтаах этибит да, ол-бу кыһалҕалар үөскээннэр, муус устар саҕана сүөһүлэри аҕаллыбыт. Ити кэпсииргэ эрэ дөбөҥ. Дьиҥэр, сырыы киэнэ уустуга этэ. Ынахтарбыт сорохторо кэлэн иһэн аара суолга төрөөн, биир мучумааҥҥа ылларбыппыт. Хата, бары этэҥҥэ кэлбиттэрэ. Аны от оттуохтаахпыт, саҥа хотон туттуохтаахпыт. Күһүөрү тыа хаһаайыстыбатыгар аналлаах тэрээһиҥҥэ Бүлүү улууугар бара сырыттыбыт. Онно тиийэн саҥа тутуллубут хотону, дьон хайдах үлэлиирин көрөн-истэн баран, эр санаа ылан, харахпыт уоттанан кэллибит. Кэлэн баран өр гыммакка хотоммутун ол күһүн үлэҕэ киллэрдибит, - Петр ол кэмнэрин ахтар. Ол сайыныгар улуус дьаһалтата тиэхиникэ уларсан кыстыыр отторун этэҥҥэ булуммуттар эбит.

Биһиги улууска оттуур ходуһа сирдэр бааллар. Суох буолбатахтар. Биир сүрүн кыһалҕабыт үлэһит, каадыр боппуруоһа буолар. Ыанньыксыт, ньирэй көрөр дьон өрүү тиийбэт. Ол да буоллар ылсан үлэлээтэххэ туох барыта кыаллар. Билигин кэпэрэтиипкэ бэйэбин кытта 15-пит. Аҕалбыт ынахтарбыт төрөөн, тэнийэн, 2018 с. Минсельхоз бырагырааматынан 120 төбө батар аныгылыы тииптээх хотон туттан, үлэҕэ киллэрбиппит. Билигин иккис, потребительскай кэпэрэтиип тэрийдибит. Бастаан судургу бородууксуйаны оҥорон нэһилиэнньэҕэ атыылыыр былааннаахпыт. Арыы, сүөгэй уонна суорат курдуктары. Инникитин уһун кэмҥэ буортуйбат бородууксуйаны оҥорор былааннаахпыт, — үлэтин сүрүн соругун кэпсиир.

— Тыа хаһаайыстыбатын салаата барыстаах дии санаабаппын. Бу салааҕа киһи байан барбат. Ол эрэн тыа хаһаайыстыбата хайаан да баар буолуохтаах. Ону бу аан дойдуга буола турар быһыы-майгы, санкциялар да көрдөрдүлэр дии саныыбын. Бэйэбитин бэйэбит эрэ хааччыннахпытына өрүһүнүөхпүт. Манна уопсастыбаннас уонна былаас болҕомтотун күүскэ ууруохтарын наада. Бэйэни албыннаабакка, үлэни үлэ курдук сыаналаан.

Бэйэм 2018 с. улуус Сэбиэтин дьокутаатынан үлэлээн кэллим. Тыа хаһаайыстыбатын сайыннарар хамыыһыйа чилиэнэбин. Эппитим курдук, ханна да үлэһит илии тиийбэтин боппуруоһа күүскэ турар. Ордук тыа хаһаайыстыбатын салаатыгар. Бу өртөн кэлбит кыһалҕа дии саныыбын. Биһиги кыра оҕо эрдэхпититтэн мөлтөхтүк үөрэнэр оҕолору "үчүгэйдик үөрэммэтэххитинэ хотон көрөөччү буолуоххут" дииллэрэ, хомойорум диэн билигин даҕаны баар суол  Ол кэннэ ханнык оҕо хотон хара үлэтигэр сыстыай?

Ити олох сыыһа такайыы дии саныыбын. Онтон билигин оҕолору үлэттэн эмиэ тэйитэн эрэр курдуктар. Аҕыйах сыллааҕыта сайылыкка лааҕыр арыйан оҕолору үлэҕэ үөрэтэ, такайа сатаатым. Ону бобон кэбистилэр. Оҕону үлэҕэ үөрэтии сокуонунан бобуллар диэн этэн таһаарар курдуктар. Саныырга да астыга суохха дылы, дьиҥэр, оҕолору үлэҕэ тоҕо үөрэппэккит диэн модьуйуохтаах буоллахтара, — Пётр Аркадьевич санаатын аһаҕастык, хайдах баарынан үллэстэр.

Үлэ, таhаарыылаах үлэ хаһан баҕарар сыаналаныах тустаах. Петр Дьяконовтыын сэһэргэһии кэнниттэн итинник санаа ааспаттык, чиҥник өйгө-санааҕа хатанар. Тоҕо эбитэ буолла? Баҕар, бу үлэһит киһи кыһалҕата, түбүгэ, үөрүүтэ, кыайыыта дьиң баарга олоҕурарыттан буолуо.