Издательский дом Редакция Подписка
Погода в Якутске: . -12 oC

"Ынах диэн туох сүөһүнүй?» диэн ыстатыйам «Ил Түмэн» хаһыатыгар тахсан, балачча сэҥээриини ылан, интэриниэт ситиминэн киэҥник тарҕаммыт этэ. Ол кэнниттэн  “Саха” НКИХ араадьыйанан уонна тэлэбиидэнньэнэн быһа эпииригэр СӨ Тыа хаһаайыстыбатын миниистирин бастакы солбуйааччы Татьяна Матвеевна Осипова тахсыбытыгар эрийэн, эмиэ ыйыппытым.

"Ынах диэн туох сүөһүнүй?» диэн ыстатыйам «Ил Түмэн» хаһыатыгар тахсан, балачча сэҥээриини ылан, интэриниэт ситиминэн киэҥник тарҕаммыт этэ. Ол кэнниттэн  “Саха” НКИХ араадьыйанан уонна тэлэбиидэнньэнэн быһа эпииригэр СӨ Тыа хаһаайыстыбатын миниистирин бастакы солбуйааччы Татьяна Матвеевна Осипова тахсыбытыгар эрийэн, эмиэ ыйыппытым.

Ыйытыым сүрүн ис хоһооно туох этэй?

Бары истэ-билэ, ааҕа сылдьаргыт курдук, кэлэр сылтан тыа хаһаайыстыбатын сайдыытыгар улахан уларыйыылар, саҥа сүүрээннэр киириэх курдук буоллулар. Олортон саамай сүрүннэрэ – эһиилгиттэн тыа хаһаайыстыбатын салаатын үбүлээһини 2 млрд. солкуобайынан, оттон тыа дьонун, сүөһү үлэһиттэрин дохуоттарын (хамнастарын) 2 төгүл үрдэтэр сорук турарын туһунан Ил Дархаммыт А.С. Николаев интервьютугар эппитэ буолар.  

Итини таһынан эһиилгиттэн кэтэх ыаллартан үүтү туппакка, ынах төбөтүгэр 35-тии тыһ. солк. биэрэр буолаллар. Оннук түбэлтэтигэр кэккэ ыйытыылар, өйдөммөт өрүттэр үөскээн тахсаллара сиэрдээх буолан тахсар. Сүөһү учуота, статистика көрдөбүлүнэн, тохсунньу 1 күнүнэн ааҕыллар. Оччотугар, холобур, кэлэр саас төрүөхтээх уулаах тыһаҕаһы, тиҥэһэни “ынах” диэн суруйтаран, 70 тыһ. солк. ылыахпын сөп дуо? Ыаммат кытарах ынах “ынах” дэнэр дуо? Маннык түбэлтэтигэр дьон үүттэрин 10 солк. туттарыахтара дуо? Ити 35 тыһ. солк. сыл ханнык кэмигэр хайдах төлөнөр? Итинтэн 13%-н подоходнай нолуок тутуллар дуо? Ити үп туох сыалга туттуллуохтааҕый? Отчуоттанар дуо?

 Үүт кэтэхтэртэн тутуллубат буоллаҕына, кэҥкэлэй аһылыктаах улахан боруода ынаҕы иитэр ночооттоох курдук буолан тахсар. Оччотугар харчы төлүү-төлүү сиэмэлэтэ сатыыр туохха нааданый? Оннук буоллаҕына, кэтэхтэр сүөһүлэрин боруодата кэхтэн барыа суоҕа дуо?

Аны туран, сорохтор үүттэрин тэриллиилээхтэр ааттарынан туттара сатаан, 2 төгүл харчы аахсан, албыннааһын тахсыа суоҕа дуо? Дьэ, итинтэн да атын киһи өйдөөбөт өттүлэрэ үөскүү тураллар.

атлас понгмар

Ынах диэн туох сүөһү эбитий?

 Ити ыйытыыга хоруйу Тыа хаһаайыстыбатын миниистирин маҥнайгы солбуйааччы Т.М. Осипова биэрдэ диэххэ сөп.

Ыанар ынах ахсаана 2020 с. тохсунньу 1 күнүнээҕи туругунан ылыллар. Онно хас ынах диэн суруллубутунан 35-тии тыһ. солк. төлөнөр эбит. Оччотугар төрүү илик уулаах тыһаҕас, тиҥэһэ ынах ахсааныгар киирбэт курдук буолаллар. Ол эрээри олор кэлэр сыл от ыйын 1 күнүгэр диэри төрөөтөхтөрүнэ, эбии докумуон түһэрэн, көрүллэр харчыны ылыаххэ сөп үһү. Ол оннугар, хата, кытарах ынахха ити 35 тыһ.солк. мачайа суох бэриллэр буолбут. Дьон окко эҥин бэлэмнэннинэр диэн, сыл маҥнайгы аҥаарыгар 35 тыһыынчаларын ыытарга былаанныыллар эбит. 

Бу саҥа дьаһал саамай кыһыылааҕа – ити харчынан ас-таҥас, ол-бу атын табаары атыылаһарыҥ бобуллар. Ити үп барыта оҥорон таһаарыыны кэҥэтиигэ ороскуоттаныахтаах үһү – хотон-күрүө тутуутугар, оттооһуҥҥа, ГСМҥа, тиэхиньикэ, саппаас чаас атыылаһыытыгар. Ол отчуоттуур докумуоннаргын Саҥа дьыл иннигэр хайаатар даҕаны түһэриэхтээх үһүгүн. Онно докумуонуҥ итэҕэс эбэтэр төһөтө эрэ албын-сымыйа буоллаҕына, харчыҥ сороҕотун төнүннэрэргэр тиийэр курдуккун.

Кимнээххэ барыстааҕый?

Биллэн турар, маннык дьаһыныы бэйэлэрэ син кыахтаах соҕус, атын сиртэн хамнастаах буолан, онтон да араас биричиинэнэн үүт туттарбат ыалларга барыстаах. Этэргэ дылы, түүһээн да баттаппакка сырыттахтарына, халлаантан босхо харчы түһэн кэлэрэ туох куһаҕаннаах буолуой?

Маннык дьаһал үүт туттарбат хоту улуустарга уонна саха ынаҕын иитээччилэргэ киирэрэ ордуктаах бөҕө. Мин саныахпар, урут кинилэр ынах төбөтүгэр 20-лии тыһ. солк. ылар быһыылаахтара. Билигин кинилэргэ 35-тии төлөнөрө саамай сөп.

Ол эрээри бу категорияҕа киирэр кэтэх ыаллар аҕыйахтар. Онон кинилэр үүт соҕотуопкатыгар оруоллара кыра, нууччалыы эттэххэ, “погоданы” оҥорботтор.

unnamed 2 3

Күлүк өттө

 Бу дьаһал олоххо киирдэҕинэ, өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн биир даҕаны ыал соҕотуопсуктар тутар 10 солкуобайдарыгар үүт туттарбаттара эрэбил. Ол кэриэтэ ынахтарын оҕолорун кытта “подсос” ыыппыттара быдан барыстаах буолуоҕа.

Ону билэннэр, ТХМ эһиил үүт соҕотуопкатын былаанын 80 тыһ. туоннаттан 57 тыһ. туоннаҕа диэри түһэрэн, 23(!) тыһ. туоннанан кыччатар буолбуттар. Ол түмүгэр маҕаһыыҥҥа атыыланар арыы, үрүҥ ас быдан кыччыыра туох даҕаны саарбаҕа суох.

Оччотугар Ил Дархаммыт А.С. Николаев дуоһунаһыгар киирээт, “өрөспүүбүлүкэ үүт аска наадыйыытын 61 %-ҥа тиэрдэргэ” диэн туруорбут соругун ТХМ тоҕо утары барда? Билигин ол соругу 54 % толоробут дииллэр. Онтон соҕотуопка 23 тыһ. туоннанан кыччаатаҕына, ол сорук ырааҕынан туолбат буоллаҕа дии. Олохтоох үүт ас маҕаһыыннарга атыыланара, элбиирэ туох куһаҕаннааҕый? Төрүт өйдөөбөппүн.

Бу дьаһал олоххо киирдэҕинэ, бары кэриэтэ үүт туттарааччылар ночоотураллара мөккүөргэ турбат. Холобур, 12 ынаҕыттан ортотунан 22 т. үүтү туттарар Төлөй олохтооҕо В.М. Захаров 990 тыһ. солк. аахсара. Саҥа балаһыанньанан (подоходнай (13 %) нолуок туттахтарына) 360 тыһ. ылыаҕа. Ночоото 630 (!) тыһ. тэҥнэһиэҕэ.

 Аны бу дьаһал киирдэҕинэ, бары соҕотуопкалыыр тэрилтэлэр оборуоттара кыччаан оҕустараллара чуолкай. 2-3 кыра бааһынай хаһаайыстыбалаах ыраах нэһилиэктэргэ 2-3 үлэһиттээх арыы сыаҕын үлэлэтэллэрэ көҥдөй ночоот буолара эрэбил.

Салгыы бу дьаһал бигэргэннэҕинэ, үөһэ суруйбутум курдук, сорох чааһынайдар тэриллиилээхтэр ааттарынан үүт туттара сатаан албыннааһын тахсара эмиэ эрэбил. Онтон ити 35 тыһ. солк. отчуоттуур докумуон булуутугар, баҕарбаталлар даҕаны, кэтэх ыаллар бары кэриэтэ эбии сымыйа докумуоннары көрдүүллэрэ, албынныыллара эмиэ туох даҕаны саарбаҕа суох.

Аны туран, туох өйдөөх “акаары” киһи үүт туттарбат буоллаҕына, туонна аҥаардаах боруода ынаҕы иитэ сатыаҕай? Оччотугар кэтэхтэр сүөһүлэрин боруодата кэхтэн барыа суоҕа дуо? Кэхтэрэ чуолкай. Эбиитин уолбут кытарах ынахха син-биир 35 тыһ. солк. ылар буоллахха, ынаҕы саптара, сиэмэлэтэ сатыыр интэриэс кыччыа суоҕа дуо?

Уопсайынан, бу саҥа дьаһал барыһынааҕар ночоото быдан элбэх буолуоҕа мөккүөргэ туруон табыллыбат.

мсалоцех 1

Хайдах дьаһаныахха?

 Онно мин этиим маннык. Үүт туттарбат (баҕарбат) кэтэх ыалларга ити бэрээдэгинэн 30 тыһ. 50 солк. барыларыгар төлүөххэ. Онтон үүт туттарыан баҕалаахтары барыларын биир өҥөнү оҥорор «обслуживающай» эбэтэр “потребительскай” кэпэрэтиипкэ түмүөххэ сөп. Ирдэнэр буоллаҕына, сүөһүлэрин хаһаайыстыбаннай кинигэттэн уһултаран, кэпэрэтиип аатыгар да суруйтарыахха син. Ол эрээри сүөһүлэрин бэйэлэригэр көрдөрүөххэ. Манна улахан сокуону кэһии суох ини.

Кэпэрэтиип сүөһүтүн кимҥэ баҕарар көрдөрөрө син буолбатах дуо? “Хайаатар даҕаны уопсай хотоҥҥо көрүллүөхтээх” диэн ханнык сокуоҥҥа, уураахха баарый? Холобур, былыр биһиги Кытаанах Тандатыгар Туһалыыр диэн баай 1000 сүөһүлэнэ сылдьыбыта үһү. Барыларын нэһилиэк ыалларыгар хас эрэ мэһэмээн арыыга уостаан. Билиҥҥи өйдөбүлүнэн арендалаан.

Уонтан тахса сыллааҕыта сылгы кэпэрэтииптэрин тэрийии муодата буола сылдьыбыта. Онно мин 2008-2012 сс. 300-тэн тахса сылгылаах «Килэҥки» диэн өҥөнү оҥорор кэпэрэтиипкэ, 20-чэ дьон сылгытын холбоон, бэйэлэригэр көрдөрөн, сылгы саҥа баазата туттаран, субсидия бөҕөнү ылан, бэркэ үлэлии сылдьыбытым. “Сылгыларгын биирдиилэн дьоҥҥо көрдөрөҕүн” диэн ким да олуйсубатаҕа.

Манна өссө биир ыйытыы үөскүүр. Биллэрин курдук, биһиги Чурапчы биир тыһыынча кэриҥэ ыаллара, 200-тэн тахса бааһынайдара бары, “Чурапчы” кэпэрэтиипкэ киирэн, 20-тэн тахса сыл үүппүтүн-эппитин туттаран кэллибит. Оччотугар мин эһиилгиттэн, бу кэпэрэтиип чилиэнэ буолан туран, салгыы киниэхэ бородууксуйабын туттарарым тоҕо табыллыбат? Маны юристар туох дииллэрэ буолла?

Өссө биир өйдөөбөппүн суруйуум. Арассыыйа аан дойду эргиэнин тэрилтэтигэр (ВТО-ҕа) киириэҕиттэн, кэтэх ыаллартан үүтү тутар бобуллар диэннэр, нэһилиэк аайы ЖСПК диэн көрүнньүктүҥү кэпэрэтииптэри тэрийэн үлэлээбиппит ыраатта. Ол көтүллүбүтэ дуо? Оттон мин күүһү түмэри, кэпэрэтииптэри тэрийэри төрүт утарбаппын. Ол гынан баран, чааһынай бас билиигэ олоҕурбуту. Холобур, биһиги чурапчылар курдук. Ол иһин манныктыҥы кэпэрэтииптэри нэһилиэк таһымынан тэрийэн, соро-муҥа суох кэтэхтэртэн үүтү 60 солк. тутар, араас өҥөнү оҥорор тоҕо табыллыбатый? Маннык кэпэрэтииптэр, сүбэлэһэн баран, уопсай туттар, холобур, ыһыы тиэхиньикэтин, мин суруйар «BREDO» сиэйэлкэни, онтон да атын тэриллэри атыылаһыахтарын син бөҕө. Күүһү холбуур туһаттан атыны аҕалбат.

 Түмүктээн эттэххэ

Өссө хатылыыбын. Бу дьаһал олоххо киирдэҕинэ үүт ыама, соҕотуопката билиҥҥи таһымтан 30-ча %-н аҕыйыыра чуолкай. Оннук даҕаны былаанныыллар. Сүөһү ахсаана, эт даҕаны эбиллэн кэлбэттэрэ буолуо. Оччотугар тоҕо кыччата сатыыллар? Ол хоруйа судургу.  

Билиҥҥи салалтабыт “барыта уопсай бас билиилээх, улахан буолуохтаах” диэн уруккулуу сэбиэскэйдии, хомуньуустуу гигантомания өйдөрө-санаалара өссө бэргээн иһэриттэн диибин. Холобур, ити 100 ынахтаахтарга, 300 га ыһыылаахтарга эрэ аҥаардастыы көмө оҥоһулларын курдук. Ол иһин билигин оҥорон таһаарыы аҥаарын биэрэр кэтэх хаһаайыстыбаны күөмчүлээһин, туоратыы, күһэйэн, тэриллиилээх оҥоро сатааһын бэлиитикэтэ барда.

Ол эрээри бу бэлиитикэ син биир уһуо суоҕа. Саҥалыы толкуйдуур салалта кэллэҕинэ уларыйыа дии саныыбын.

Оттон мин эппитим курдук, нэһилиэктэринэн кэпэрэтииптэри тэрийэн, кэтэхтэртэн үүт тутуутун тохтоппотоххо, туох да мөккүөрэ суох үүт-эт элбиирэ эрэбил. Ол куһаҕан дуо? “Онно үп тиийбэт” диэхтэрин сөп. Онуоха Ил Дархаммыт эппитин курдук, тыа хаһаайыстыбатын үбүлээһин 2 млрд. эбилиннэҕинэ тиийэр бөҕө, өссө аһара барыаҕа.

Уйбаан ПОНОМАРЕВ Чурапчы.

  • 0
  • 0
  • 0
  • 0
  • 0
  • 0

Комментарии (0)

Никто ещё не оставил комментариев, станьте первым.

Оставьте свой комментарий

  1. Опубликовать комментарий как Гость.
Вложения (0 / 3)
Поделитесь своим местоположением