Бэлиитикэ

Бу устуоруйа кэрдиис кэм научнай литератураҕа «скиф кэмэ» диэн аатырар. Оннук ааттаах биис ууһа б.э. 7-3 үйэлэрин иннинэ Хара муора хоту өттүгэр олорбут. Кинилэр култуураларын Греция б.э. 5 үйэтин иннинээҕи айанньыта Геродот ойуулаан суруйбута. Кинини учуонайлдар «устуоруйа аҕата» диэн ааттыыллар. Геродот бэлиэтээбитинэн, скифтэр улахан сэрииһит уонна хаанымсах дьон эбиттэр. Бу кэмнээҕи биһиги уиин Азиятааҕы төрүттэрбит даҕаны, ол Геродот скифтэриттэн итэҕэһэ суох сэриилээх-мыргыардаах олоҕунан олорбуттара чуолкай.

Ол арҕаа уонна илин дойдулар скифтэрэ, археологическай раскопкалар көрдөрбүттэринэн, ынах, сылгы сүөһүнү, барааны уонна верблюды кыайа-хото иитэр дьон эбиттэр. Онон, мин саныахпар, Евразия бардахха бараммат баараҕай киэҥ истиэптэрин өртөөн чэбдигирдии, ол саҕана олоххо киирбитэ ырааппыт дьыала буолуо. Маны сөпкө өйдүүр туһугар ааҕааччы киһи аймах ынах сүөһүнү ииппитэ уонтан тахса тыһыынча, оттон аты миинэр миҥэ оҥостуута сэттэ тыһыынча сыллааҕыта буолбутун туһунан билиэхтээх. Скиф кэмин буойуннара түүн хоноллоругар тыһыынчанан кулуһуну оттон күндээрдэллэрин туһунан историческай литератураҕа элбэхтик суруллубут. Ол суруйууларга арай оннук «аһаҕас уоттан» эмсэҕэлээбит дьон уонна айылҕа туһунан туох даҕаны бэлиэтэммэтэх. Ол аата биһиги түҥ былыргы төрүттэрбит уоттан-күөстэн сэрэнэргэ улаханнык идэтийбит дьон эбиттэр.  Онтон, дьэ, киин уонна орто Азияҕа б.э. 3-с үйэтин бүтэһигиттэн б.э. 1-кы үйэтин хабан, ол аата 300-тэн тахса сыл устатыгар, хонуу куйаар маҥнайгы сиэри таһынан киэптээх- киэлилээх (эфемернай) гуннар державалара үөскүүр. Ол сүүһүнэн ахсааннаах биис ууһун биир гсудаарыстыбаҕа холбообут улуу норуоту кытай летопистара «хунну, сюнну» диэн ааттыыллара. Хомойуох иһин, ол судаарыстыба суруга-бичигэ суох эбит. Онон гуннар олохторун-дьаһахтарын (материальнай) уонна өйдөрүн-санааларын (духовнай) култуураларын кинилэртэн хаалбыт куораттарын, олобурдарын уонна көмүүлэрин раскопкалаан үөрэтэллэр. Хакассияҕа б.э. арыый иннинээҕи дуу, кэннинээҕи дуу «Боярская писаница» диэн аатырар ойуулаах хайаҕа бүтүн дэриэбинэ ойууламмыт. Онно сарайдаах ампаар эмиэ баар.

Эрдэтээҥҥи орто үйэлэргэ, ол аата б.э. 5-12 үйэлэригэр, эмиэ киин Азияҕа ордууламмыт биһиги төрүттэрбит үрдүк култууралаах дьон эбиттэр. Ол Алтай тулатынааҕы тюрк тыллаах омуктар 553-555 сылларга суругу-бичиги айбыттарыттан көстөр. Ол суругу нуучча классическай устуоруйаҕа литературатыгар «орхоно-енисейская письменность» диэн ааттыыллар. Бу суругу, баҕар, тюрк норуотун бастакы судаарыстыбатын-каганатын Кытай университетыгар үөрэммит төрүт олохтооҕо айбыта буолуо диэн сабаҕалыахха сөп. Орхон-Енисей суругун бастакы уонна иккис тюрк каганаттарын, 745-840 сс. киин Азияҕа баһылыы сылдьыбыт уйгурдар уонна 9-12 үйэлэргэ Саян-Алтай сиригэр-уотугар бэйэлэрин былаастарын олохтообут Енисей кыргызтарын судаарыстыбаларын нэһилиэнньэтэ киэҥник туһаммыт. Миигин МГУ-га үөрэппит, аатырбыт сэбиэскэй археолог, бэрэпиэссэр Л.Р. Кызласов Орхон-Енисей суругун билэр бүтэһик Хакас үөрэхтээхтэрэ 1937-1938 сс. Гулаг хаайыытыгар өлбүттэрэ буолуо диэн сабаҕалыыра.

Үөһэ ырыппыт эрдэтээҥҥи тимир үйэҕэ (б.э. 8 үйэтин иннинэ- б.э. 5 үйэтигэр) уонна орто үйэлэргэ (б.э. 5-7 үйэлэригэр) биһиги хонуу куйаардааҕы төрүттэрбит күннээн-күөнэхтээн сылдьыбыт дойдуларынан – Монголиянан, Алтайынан, Туванан уонна Хакассиянан элбэхтик айаннаан турабын. Бары даҕаны сымнаҕас килиимэттээх уонна сүөһү араас көрүҥүн иитэргэ тоҕоостоох сирдээх-уоттаах дойдулар. Онон биһиги-урааҥхай сахалар ыраах, чугас төрүттэрбит оннук үтүө-мааны ытык сирдэрин имири кыргыллыыттан эрэ куотан хаалларан, билиҥҥи муус-дьаҥха хоту дойдубут диэки түһэ турбут буолуохтаахтар. Ол улуу айаннарын кэмигэр кинилэр үөһэ ырытыллыбыт төрүттэрин култуураҕа сорох ситиһиилэрин, ол иһигэр суруктарын-бичиктэрин, сүтэрбиттэрэ. Ол оннугар урааҥхай сахалар үгүс үйэлэр усталарыгар кинилэр иннилэригэр кураанах аҥаардаах турбут Хотугулуу-Илин Азия бардахха бараммат баараҕай тыатын, адарҕана хайаларын, үтүмэн үгүс күөллэрин уонна өрүстэрин киһи тыына тыыннаабыттара. Ол түмүгэр, Хотугу Азия бу аарыма киэҥ чааһыгар аан дойду устуоруйатыгар маҥнай ынах уонна сылгы сүөһү иитиитэ тарҕаммыта. Төрүүр оҕону төлкөлүөхтээх, хороҕор муостааҕы хотуулаахтык холбуохтаах, сыһым-сыһыы муҥунан сыспай сиэллээҕи сыбыытатыахтаах, ол хорсун-хоодуот бастакы түһүмэхтээх олохсуйбут төрүттэрбит сана дойдуларыгар «Саха Сирэ» диэн дорҕоонноох ааты быспыттар.

Ол гынан баран, сахалар нуучча кэлиитин саҕана, ол аата, 17 үйэ саҕаланыытыгар, Саха Сирин киин оройуоннарыгар эрэ куустаахтык тарҕанан олохсуйбут курдуктар. Оттон Бүлүү, Өлөөн, Халыма, Индигирка уонна Олоохуна курдук үтүөкэннээх айылҕа баайдаах түбэлэргэ оччотооҕуга сүнньүнэн төрүт олохтоохтор: эбэҥкилэр, эбээннэр, юкагирдар уонна чукчалар аҕыйах ахсааннаах биистэрин ууһа олорбуттар.

Сахалар түгэх түбэлэргэ түөлбэлээн түһүүлэниилэрэ 17-с үйэ ортотуттан күүһүрэн барбыт. Ол төрүөтүнэн 1642 с. кырыктаахтык саба баттаммыт сахалар сэбилэниилээх өрө турунуулара, ол саҕана олохтоох норуоттартан булгуччу хомуллар судаарыстыба “ясак” диэн аатырар түүлээҕинэн түһээнэ буолбуттара. Ол түгэх сирдэртэн ордук баараҕайдара уонна сүөһүнү иитэргэ тоҕоостоохторо Бүлүү хочото буоларын туһунан оччотооҕулар даҕаны ундаардыылара эбитэ буолуо. Онон 17-с үйэттэн саҕалаан, 18-19-с үйэлэргэ ордук күүһүрэн, билигин сүүсчэкэ тыһыынча кэриҥэ киһиттэн турар «Бүлүү сахалара» диэн аатырар саха норуотун элбэх ахсааннаах этнографическай бөлөҕө үөскүүр. Бу дьон ынах уонна сылгы иитиитигэр сыһыаннаах билиилэрэ-көрүүлэрэ (технологиялара) биһиги ырытар темабытыгар быһаччы сыһыаннаах.

Мин бэйэм 1940 с. Үөһээ Бүлүү улууһун түгэх хоту түбэтигэр, адаҕа саҕа соботунан аатырбыт Мөрөөйү күөл өтөҕөр күнү көрбүтүм. Ол сир Үөһээ Бүлүү бөһүөлэгиттэн 250 км ыраах сытар. 19 сааспар диэри ол түбэҕэ баар “Ыйылас” нэһилиэгэр олорон борбуйбун хөтөхпүтүм. Оонньооботох оҕо сааһым уонтан тахса сылыгар холкуос уонна сопхуос бүтэн биэрбэт, сындалҕаннаах хомуурун үлэтигэр кыттан, эппин-сииммин бөҕөргөппүтүм. 1991 с. диэри дьоллоох Дьокуускай куорат таас тамалҕанын талалыыр сир оҥосторбун тохтотон, төрөөбүт түөлбэбэр, Үөһээ Бүлүүбэр олохсуйан, биир дойдулаахтарым үтүө сыһыаннарынан угуттанан, билиҥҥэ диэри науканан утумнаахтык дьарыктана сылдьабын. Онон, дьиҥнээх тыа киһитэ буоламмын уонна саха төрүт култууратын ымпыгын-чымпыгын лаппа дириҥник үөрэппиппэр олоҕуран, бу омук айылҕаны чэбдигирдиигэ, ордук ходуһа сирин харайыыга, аһаҕас уоту баччааҥҥа дылы хайдах сатабыллаахтык туттан кэлбитин туһунан кылгас бэлиэтээһиннэри оҥорору наадалааҕынан ааҕабын.

Саха киһитэ саҥа сиргэ олохсуйарыгар ол түбэ сирин-уотун ымпыктаан-чымпыктаан үөрэтэрэ. Ордук кыстык уонна сайылык гыныахтаах күөллэри үөрэтиигэ болҕомто ууруллара. Былыргылар аҕыйах күн иһигэр тутуллан бүтэр дьоҕус туруорбах дьиэҕэ олохсуйаллара. Онтуларын кыһын ынах сааҕынан лыбыччы сыбыыллара. Балаҕаны ититэр аналлаах туойунан сыбаан оҥоһуллубут сырай, оһох аһаҕас уоту сатабыллаахтык туттуу классическай холобурун курдук сыаналаныахтаах. Аныгы дьон маннык оһоҕу «көмүлүөк» диэн ааттыыллар.

Урааҥхай саха сайыҥҥы олобурун-сайылыгын билиҥҥи экологтар киһи айылҕалыын алтыһыытын үтүө холобурун курдук сыаналыыллар. Оннук өтөхтөрүн былыргылар хайаан да балыктаах уонна сүөһүнү мэччитэр ходуһалаах күөл кытыытыгар олохтууллара. Онтуларын тулалыыр кэрии тыа маһын кэрдэн син киэҥ соҕус ырааһыйа хонуу өтөҕү таһаараллара. Ону тула эргитиллибит киэҥ соҕус күрүө дал кырыһын сүөһү үөрэ үлтү тэпсэн, сотору кэминэн хара буор оҥороро. Онон ол хааччах ортотугар киинэн, сир кырсынан уонна мас сыыһынан оҥоһуллубут күнүстэри-түүннэри буруолуур түптэлэр уот бэйдиэ барыытын кутталын олох үөскэппэттэрэ. Ол гынан баран, үтүмэн үйэлэр тухары урааҥхай саха ураты болҕомтотун ходуһа сири сааскы өртөөһүҥҥэ уурара. Тоҕо диэтэххэ, онтон кини ол дьыл төһө элбэх оту оттуура тутулуктааҕа. Ол аата, кыыдааннаах кыһыны хайдах туоруура. Мин биир бэйэм эргиллибэт эдэр сааспар төрөөбүт-үөскээбит Ыйылаһым түбэтигэр сааскы өртөөһүнүнэн туох даҕаны айдаана-куйдаана суох эр дьон үксэ дьарыктанара. Ол курдук, чуумпутук аҕыйах түспүт көрдүгэни умуруораллара. Оттон угут дьылларга өрт кэрии тыатын сиэн улахан араллааны таһаарбытын өйдөөбөппүн.

Төрүттэрбит күһүҥҥү өртөөһүнү үксүгэр балаҕан ыйын иккис аҥаарыгар, ол аата тайах сүүлэр уонна хааһар кэмигэр, ыыталлара.  Бу кэмҥэ хаһыҥнар түһэннэр сир тоҥон киирэн барара. Онон кыстык хаар эрдэ түстэҕинэ, туора от үрэхтэри, маардары, мараҥдалары уонна толооннору маассабайдык өртүүргэ тоҕоостоох кэм үөскүүрэ. Маны таһынан ырытар кэммит сахалара сааскы кустааһын, кыһыҥҥы уонна күһүҥҥү түүлээхтээһин кэмигэр кулуһуну куруук тутталлара.

Түмүктээн эттэххэ, «аһаҕас уоту» сэрэхтээхтик туттуу киһи аймах хонуу куйаарыгар, тыалаах сиригэр уонна туундараҕа олорор омуктарын арахсыспат аргыһа этэ. Ол туһунан мэлдьи “аһаҕас уоту” туттууну булгуччулаахтык бобор туһунан сокуоннары таһаарар Госдумаҕа Саха Сириттэн талыллыбыт дьокутааттара билэллэрэ буолуо дуо? Билэр буоллахтарына, бу сокуоннары сымнатар туһунан туруорсууну тоҕо оҥорботтор?

Билигин барыта уларыйда. Урааҥхай саха үйэлэр тухары хааннаах хара көлөһүнүн тоҕон үөскэппит улуу сыһыылара кур лаҥханан бүрүллэн, кинилэр кэтит киэлилэригэр хаһан даҕаны ыт үрбэтэҕин, ынах маҥыраабатаҕын, киһи кэпсэппэтэҕин курдук тураллар. Арҕаа Европатааҕар киэҥ болуоссаттаах аан Ийэ дойдуга “Саха Сирэ” диэн дорҕоонноохтук ааттанар сир муҥур баһылыга ураанхай саха төрүттэрин, ытык түөлбэлэрин диэкки хайыһар кэмэ кэлиэ дуо? Итинник ыйытыыны биир дойдулаахтарбар гражданин быһыытынан сөптөөҕүнэн уонна тоҕоостооҕунан ааҕабын.

Никита Архипов, историческай наука дуоктара,

«Бүлүү» уопсастыбаннай-экологическай кэмитиэт хос бэрэссэдээтэлэ, Үөһээ Бүлүү улууһун дьокутаата.