Тыа хаһаайыстыбата

Бу тыйыс тымныылаах хотугу дойдуга саханы саха дэппит төрүт сүөһүбүт «үүтэ-этэ аҕыйах» аатыран көйгөтүтүллэн, 1960-с сыллартан саҕалаан симменталь уонна холмогор боруода сүөһүлэр маассабайдык аҕалыллыбыттара. Ол түмүгэр, ахсаана быста аҕыйаан, Эбээн Бытантайга эрэ ордубута. 1990 сыллаах чахчынан онно 965 эрэ саха сүөһүтэ баар эбит. Уруурҕаһыы тахсан, ситэ сайдыбатах, икки төбөлөөх, аҥаар харахтаах ньирэйдэр төрөөн киирэн барбыттарыгар, учуонайдар туруорсууларынан 1994 с. Эбээн Бытантайтан саха сүөһүтүн аҕалан киин улуустарынан тарҕатан иитии үлэтэ саҕаламмыта. 2001 с. «Саха ынаҕын генопуондатын харыстааһын уонна туһаныы туһунан» сокуон бигэргэммитэ, 2002 с. «Саха сүөһүтүн генопуондун тыыннаах хаалларар үлэ тэрээһиннэрин туһунан» Бэрэсидьиэн Вячеслав Штыров ыйааҕа, 2003 с. «Саха сүөһүтүн генопуондатын өйүүр судаарыстыба дьаһалларын туһунан» Бырабыыталыстыба уурааҕа тахсыбыттара. Дьэ бу дьаһалларга тирэҕирбит утумнаах үлэ түмүгэр, уруурҕаһыы бохсуллан, саха сүөһүтэ эстэр кирбииттэн таһаарылынна.

Төрүт сүөһүбүтүн ууһатан иитэр үлэни-хамнаһы «Саха сүөһүтэ» хааһынаттан үбүлэнэр генопуонда тэрилтэтэ Александр Артемьев салалтатынан сүрүннүүр. Тэрилтэ бэйэтин иһинэн аҕыс салаалаах уонна улуустарга сэттэ тирэх бааһынай хаһаайыстыбалаах. 2021 сыл тохсунньу 1 күнүнээҕи туругунан, саха сүөһүтүн уопсай ахсаана 2154, ол иһигэр 881 ыанар ынах буолбута, итинтэн генопуонда тэрилтэтигэр 815 сүөһү, ол иһигэр 273 ыанар ынах, тирэх бааһынай хаһаайыстыбаларга 579 сүөһү, ол иһигэр 253 ыанар ынах баара бэлиэтэммитэ.

Ил Дархан Ыйааҕын чэрчитинэн, материальнай-тэхэньиичэскэй базаны хаҥатыы үлэтэ күүскэ ыытыллар. Икки сыллааҕыта Эбээн Бытантайга, былырыын Нам улууһун Таастааҕар, Мииринэй Сүлдьүкээригэр толору хааччыллыылаах комплекстар тутуллубуттара. Ньурба улууһун Акана нэһилиэгэр былырыын тэриллибит салааҕа кыстык хотон, быйыл сайылык тутулуннулар. Маннык сайылык былырыын Горнай Маҕыраһыгар ыам ыйын 22 күнүгэр, Сайылык күнүгэр, үлэҕэ киллэриллибитэ.

Үлэлиир-хамсыыр усулуобуйа тупсан, хаһаайыстыбалар ынахтары ыырга холоннулар (бу иннинэ наар эмньик сырытыннараллара), саха ынаҕа барахсан үүтэ хойуутун, тута күөрчэх буоларын бэркэ биһирээтилэр. Быйыл 40 туонна үүт туттарылынна! Ону таһынан, ынаҕы искусственнайдык сиэмэлииргэ ылсан эрэллэр, холобур, Хаҥаласка, Еланка учаастагар Саргылаана Соломонова саха ынаҕын сиэмэлээбитэ хас да сыл буолла.

Өймөкөөнтөн Өргөннөөххө

Саха төрүт сүөһүтэ иитиллэр сирин-уотун кэҥэтэр сыалтан уонна улуус дьаһалтатын көрдөһүүтүгэр олоҕуран, 2011 с. Өймөкөөҥҥө, Биэрэк Үрдэ диэн сиргэ биир салаа тэриллибитэ. Онно Амма улууһун Олом Күөлүттэн 18 сүөһү, ол иһигэр 14 ынах илдьиллибитэ. Салаа салайааччытынан тыа сирин үлэтигэр уопуттаах Евдокия Винокурова анаммыта. Кини кыһамньылаах көрүүтүн-истиитин түмүгэр, 2019 сыл саҕаланыытыгар сүөһү ахсаана 46 буолбута, инньэ гынан, 26 сүөһү, ол иһигэр тоҕус ынах Амма Болугуругар аҕалыллыбыта.

Винокуровтар бэйэлэригэр эмиэ сүөһүлээх буоланнар, саха ынаҕар сөптөөҕүн үлэлээтибит, аны бааһынай хаһаайыстыбаларга анаммыт граҥҥа киирсэн, атын хайысхаҕа ылсыахпытын баҕарабыт диэн көрдөһүү түһэрбиттэрин ылынан, ааспыт саас 27 сүөһү Ньурбаҕа илдьиллибитэ. Тымныы оройо Өймөкөөҥҥө элбэх турист сылдьарын иһин, улуус саха олоҕун-дьаһаҕын көрдөрөр этнографическай комплексы тутарга былаанныырынан, онно тоҕус сүөһү хаалларыллыбыта. Ол эрээри былаан олоххо кыайан киллэриллибэккэ, генопуонда тэрилтэтин салалтата бу сүөһүлэри Мэҥэ Хаҥалас улууһун Баатара нэһилиэгин Өргөннөөх диэн алааһыгар көһөрөргө быһаарбыта.

Ыраах айан

Биэрэк Үрдүттэн сүөһүлэри «КамАЗ» массыынаҕа тиэйэн, генопуонда тэрилтэтин селекционер-зоотехниктара Андрей Турантаев уонна Алексей Варламов арыаллаан аҕалбыттар. Өймөкөөнтөн алтынньы 7 күнүгэр хоҥнон баран, аналлаах сирдэригэр икки хонон кэлбиттэр.

– Аара сүөһүлэрбит туруктарын көрө-көрө айаннаабыппыт, – диир Андрей Турантаев. – Барахсаттарбыт ыраах айанныылларын хайдах эрэ эрдэттэн сэрэйэр, бэлэмнэнэр курдук этилэр. Суол Дьааҥы хайаларын миинэ сытар уонна Томпо сиригэр Алдан өрүһү боруомунан туорааһыннаах буолан, дьэ уһун айан. Хайалары ааһан баран, Сартаҥ үрэҕэр сылгыһыттартан от ылан сиэппиппит, биэдэрэнэн уу баһан уулаппыппыт. Кэмэ да буоллаҕа, инчэҕэй хаардаах силбик күннэр этилэр, ол эрээри, хата, этэҥҥэ айаннаатыбыт. Киэһэ хойут кэлэн, хоннорон баран, ынахтарга бонитировка үлэтин ыыппыппыт уонна иммуногенетика анаалыһыгар анаан хаан боруобатын ылбыппыт.

Саҥа салааҕа

Өргөннөөх – Баатара нэһилиэгин кииниттэн, Сыымах бөһүөлэгиттэн 3,3 көстөөх сиргэ баар. Уруккута киһи-сүөһү бөҕөтө тоҕуоруйбут, бэйэтэ маҕаһыыннаах, алын кылаастаах оскуолалаах, холкуос киинэ буолан ньиргийэн олорбут алаас бөдөҥсүтүү тэбиитигэр иччитэхсийэн турбут.

– Манна сайын аҕыйах ыал сүөһүтүн илдьэ көһөн тахсан сайылыыра, кыһынын Петр Тастыгын сылгыларын кыстатара, – диэн кэпсиир саҥа салаа салайааччыта Василий Жирков. – Бу алааска улууспут дьаһалтата «Саха сүөһүтүн» тэрилтэтин салалтатын кытары сүбэлэһэн, саҥа салааны тэрийэннэр, миигин салайааччынан үлэлииргэ эппиттэрин сөбүлэнэн үлэлии сылдьабын. Чурапчы Чыаппаратыттан сүөһү үлэтигэр уопуттаах дьон, Ирина Соловьева уонна Олег Копырин, үлэлии кэллилэр. Билиҥҥитэ 19 сүөһүлээхпит, алтынньы 9 күнүгэр Өймөкөөнтөн тоҕус сүөһү, алтынньы 11 күнүгэр Амма Абаҕатыттан уон сүөһү кэллэ. Сүүс сүөһү турарыгар анаммыт комплекс тутулла турар. Кутуллубут буору үрдүнэн бетон олохтоох, ол үрдүнэн маһынан муосталанар, эркинэ уонна үрдэ сэндвич-панель буолар. Матырыйаала баар. Саҥа дьылга диэри үлэҕэ киллэриллиэхтээх. Оччоҕуна эбии 30 сүөһүнү аҕалан, 50 сүөһүнү кыстатыахтаахпыт. Билигин сүөһүлэрбитин Анна Стручкова хотонугар киллэрдибит. Сайын 40 туоннаны оттоон бэлэмнээбиппит, онно эбии улуус дьаһалтата 50 туонна оту биэриэхтээх итиэннэ үрдүкү тэрилтэбит төһө наадатынан көрөн хааччыйыахтаах. Оттон үлэһиттэр олороллоругар анаан, бэс маһынан тутуллубут саҥа дьиэ баар. Манна даҕатан эттэхпинэ, биир дойдулаахпыт Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа Федор Кузьмич Попов төрөөбүтэ 100 сылын бэлиэтээһин чэрчитинэн, быйыл биһиги нэһилиэкпитигэр элбэх дьаһал ыытылла турар. Олортон биирдэстэрэ бу бырайыак буолар.

Коронавирус пандемиятын хааччах олохтонон киһи ханна даҕаны мээнэ барбат-кэлбэт, инньэ гынан, Василий Жирков биһикки төлөпүөнүнэн кэпсэттибит. Мин эрийэрбэр кини генопуонда тэрилтэтэ аҕалан туруорбут диисэлигэр уматык ыла Аллараа Бэстээххэ кэлэ сылдьар кэмэ этэ. Сотору аны вайфай туруоруллан, өргөннөөхтөр киини кытары сибээһи тута олоруохпут диэбитэ. Комплекс 100 ынахха ынаммыт, онон кэлэр өттүгэр сүөһү ахсаана элбээн, эбии үлэ миэстэтэ тахсыахтаах. «Саха сүөһүтүн» салаата тэриллэринэн үлэһит наадатын туһунан биллэрии таһаарбыттарыгар, олохтоохтортон ким да ыйыталаспатах, ол оннугар ыаллыы улуустан үлэлииргэ баҕаларын биллэрэн кэргэнниилэр кэлбиттэр. Ону Василий Петрович барыта санаа хоту салаллан истэҕинэ, киһи чахчы үлэлииһи диэтэхтэринэ, Сыымах дьоно даҕаны аккаастаныахтара суоҕа диэн быһаарда.

Түмүк оннугар

Мэҥэ Хаҥалас улууһугар саха сүөһүтүгэр үс хаһаайыстыба идэтийэр: Хаатылымаҕа Александра Игнатьева, Ходороҕо Аркадий Дмитриев бааһынай хаһаайыстыбата (генопуонда тэрилтэтин тирэх хаһаайыстыбатын статуһун ылбыта) итиэннэ Баатараҕа – саҥа салаа баар буолла. Саха алаастарыгар саха сүөһүлэрэ элбээн истиннэр!

Раиса СИБИРЯКОВА