Тыа хаһаайыстыбата

Бастатан туран, Владимир Африкановиһы Арассыыйа Бэрэсидьиэнин ыйааҕынан РФ Үлэ Геройа буолбутунан эҕэрдэлиибит!

Хаһаайыстыба төһүү үлэһитэ

Аатырбыт ыанньыксыт Африканович (дойдутун дьоно, биир идэлээхтэрэ кинини ытыктаан-таптаан маннык ааттыыллар) төһөнү уонна хайдах ыырын туһунан билиэн баҕалаахтарга анааммын, ааспыт 2021 сыл уон биир ыйдаах үлэтин көрдөрүүтүн туһунан билиһиннэриэхпин баҕарабын.

Владимир Африканович «Кириэстээх» кэпэрэтиипкэ 2000 сыллаахтан үлэлиир. Кэлээт, туҥуйдары туппута уонна олору сайыннаран, үүттүтэн, бэртээхэй ынах оҥортообута. Ырыынак ыгар саамай ыарахан кэмнэригэр, биир идэлээхтэригэр үтүө холобур буолан, хаһаайыстыба атаҕар турарыгар сүрүн төһүү буолбута. Билигин «Кириэстээх» кэпэрэтиип өрөспүүбүлүкэҕэ саамай элбэх сүөһүлээх итиэннэ барыыстаахтык үлэлиир бөдөҥ хаһаайыстыба буола үүннэ. Кэпэрэтиип быйыл 2 182 ынах сүөһүнү, ол иһигэр 911 ыанар ынаҕы кыстатан турар. Бу ынахтары боруодаларынан араардахха: 463 ынах симменталь, 203 ынах кыһыл өҥнөөх истиэп боруодата уонна 245 ынах калмык сүөһүтэ буолаллар. Сыл устатыгар хас биирдии симменталь ынахтан ортотунан 2617 киилэ үүт, истиэп боруодата ынахтан ортотунан 4121 киилэ үүт ыанна. Оттон калмык ынахтара эт хайысхалаахтар, ньирэйдэрин эмньик илдьэ сылдьан, 200-280 киилэҕэ тиийэ төлөһүтэллэр. Ааспыт күһүн 245 калмык ынаҕыттан 117 ньирэй ылылынна.

Симменталь ынахтар – хаһаайыстыба уруккуттан иитэ сылдьар сүөһүлэрэ буолаллар, оттон кыһыл өҥнөөх истиэп боруода 200 ынаҕы, кэпэрэтиип салайааччыта Владимир Егоров үүтү ыаһыны үрдэтээри, 2014 сыллаахха Алтайтан аҕалбыта. Олортон Владимир Африканович 30 бургунаһы туппута. Онтон ыла номнуо сэттэ сыл ааста. Бастыҥ ыанньыксыт бу сыллар усталарыгар атыттардааҕар быдан элбэх ынаҕы ыан кэллэ. Билигин 42 истиэп боруодатын уонна 15 симменталь боруода ынаҕы илдьэ сылдьар, ол эбэтэр 57 ынаҕы соҕотоҕун көрөр-истэр, ыыр! Онуоха икки аппарааты туһанар, өссө аппараат кэнниттэн ынах синньигэр хойуу үүтэ хаалар диэн, илиитинэн сыппайар.

Кыһын ыамы түһэрбэт

Бастыҥ ыанньыксыт ыйдарынан төһөнү ыырын хаһаайыстыба лабарааннара ый ахсын ыытар хонтуруолунай ыамнарын көрдөрүүтэ кэрэһилиир. Ол курдук, тохсунньуга 12 симментальтан күн аайы 87 киилэни, эбэтэр ынах ахсыттан 9,7 киилэ үүтү ыабыт. Ити кэмҥэ ынах үксэ уолан эрэр эбит, онтон үс ынах төрөөннөр, үүт элбии түспүт: Ромашка 19 киилэни, Одуванчик 17,5 киилэни ыаппыттар. Истиэп боруодата 32 ынахтан күҥҥэ 311 киилэ үүтү ыан туттарбыт. Бу ыйга 41 ынахтан 18-һа уолбут, онтон аҕыс ынах төрөөннөр, биирии бэйэлэрэ 15 киилэттэн саҕалаан 21 киилэҕэ тиийэ үүтү биэрбиттэр. Дьэ ити курдук, бэл, кыһын оройугар, ынах саамай уолар кэмигэр, Африканович көрдөрүүтүн түһэрбэтэх. Бу манна даҕаны дьэҥкэтик көстөр, кини үүтү ыаһыҥҥа уһулуччу маастарыстыбалааҕа!

Олунньуга симменталь боруодатыттан 82,8 киилэни, эбэтэр ынах ахсыттан 6,9 киилэни, истиэп боруодатыттан 280 киилэни, эбэтэр ынах ахсыттан 9,3 киилэни ыабыт. Бу ыйтан истиэп боруода ынахтар үүттэрэ элбээн барбыт.

Кулун тутарга симментальлартан икки ынаҕы уолларбыт, барыта 72,9 киилэни, ынах ахсыттан 8 киилэни ыабыт. Элбэх ынах уолан, ыанньык ахсаана аччаабыт.

Муус устарга симменталь боруодаттан 154,2 киилэни, биир ынахтан ортотунан 10 киилэни, оттон истиэп боруодатыттан 516 киилэни, биир ынахтан ортотунан 12 киилэни ыабыт. Ыам ыйыгар симментальлартан 284 киилэ, истиэп боруода ынахтартан 570 киилэ үүтү ыан туттарбыт.

Сайылыкка

Бэс ыйыгар кэпэрэтиип пиэрмэни үс сиринэн сайылата таһаарар. Африканович сыллата Бордоҥҥо сайылыыр. Биллэрин курдук, ынахтар кыстыктан сайылыкка тахсан, мэччирэҥ сибиэһэй отунан аһаатахтарына, үүттэрэ быдан эбиллэр үгэстээх.

Африканович муус устарга, ынахтар кыстык хотоҥҥо эрдэхтэринэ, истиэп боруода ынахтарыттан ортотунан 14,3 лиитирэни ыыр буоллаҕына, сайылыкка 15,34 киилэни, ол эбэтэр биир лиитирэнэн элбэҕи ыабыт. Кэпэрэтиип ынахтара сайылыкка тахсаат, үүттэрэ эбиллибэтэҕин төрүөтүнэн, кинилэр кыһын устата аһынан-үөлүнэн хааччыллаллара үчүгэйэ буолар. Өссө муус устарга саамай элбэҕи ыаппыт ынахтар сайылыкка тахсан баран, үүттэрэ арыый түспүт. Ити биричиинэтэ эмиэ биллэр: ыам ыйыгар уонна бэс ыйыгар төрүт ардаабатаҕа, инньэ гынан мэччирэҥ халтаҥ этэ.

Оттон симменталь ынахтар үүттэрэ быдан элбээн тахсыбыт. Санатан эттэххэ, истиэп боруодата ынахтар Алтайга наар бэлэм аска турбут буоланнар, бастакы сылларыгар эбии аһаан сайылаабыттара, кэлин эрэ мэччийэ үөрэммиттэрэ. Сахатыйбыт симменталь кэлии ынахха тэҥнээтэххэ, мэччийэн аһыырга быдан ордуга итиннэ даҕаны үчүгэйдик көстөр.

От ыйыгар халлаан олус куйаарара, үөн-көйүүр, ордук күлүмэн түһэрэ сүөһүгэ улаханнык биллээччи. Африканович ынахтарыгар айылҕа ити көстүүтэ хайдах дьайарын эмиэ ыаһын көрдөрүүтүнэн быһаарыахпыт. От ыйыгар истиэп боруодаларыттан күҥҥэ 644 киилэни, бэс ыйынааҕы ыамтан 15 киилэнэн элбэҕи, оттон сэмэнтээллэриттэн күҥҥэ 223 киилэни, бэс ыйынааҕы ыамыттан 152 киилэнэн аҕыйаҕы ыабыт. Маны симменталь боруода куйаастан, үөнтэн-көйүүртэн күрэнэн, үксүгэр аһаабакка, сөрүүн сиргэ хорҕойор уонна эмиийэ да бааһыран үүтүн оҥоһуута аҕыйыыр, оттон истиэп боруодата итиини уонна үөнү-көйүүрү балачча тулуктаһар буолан, оҕустарбат эбит диэн сыаналыыр сиэрдээх.

Атырдьах ыйыгар үөн-көйүүр аҕыйаан, халлаан сөрүүдүйэн, сүөһү мэччийэригэр саамай уйгу кэм үүнэр. Бу ыйга Африканович истиэп боруодата ынахтарыттан 652 лиитирэ үүтү, ол эбэтэр ынах ахсыттан 15,5 лиитирэни ыабыт. Балаҕан ыйыгар күннээҕи ыама 605 киилэҕэ тэҥнэспит.

Алтынньы -- сүөһү сайылыктан киллэриллэн, сир хара эрдэҕинэ өссө да хагдаҥ отунан өл хабар, куртаҕын толорунар, түүн хотоҥҥо киирэр кэмэ. Баччаҕа ынах үүтэ биллэрдик тардар. Оттон «Кириэстээх» кэпэрэтиип пиэрмэтэ үүтү ыаһын таһымын соччо түһэрбэтэҕин бастыҥ ыанньыксыт Владимир Африканович холобуругар көрдүбүт. Дьиҥинэн бу биир эрэ сыллааҕы буолбакка, хас да сыллааҕы кэтээн көрүү түмүгэ буолар.

Түмүк оннугар эбэтэр Африканович кистэлэҥэ

Кэпэрэтиип сүрүн зоотехнига, өрөспүүбүлүкэ тыатын хаһаайыстыбатын туйгуна Августина Трифонова маннык этэр:

-- Ылыммыт үлэтин ис сүрэҕиттэн сөбүлүүр киһи ситиһиилээх буолар, оттон Владимир Африканович ынахтарын наһаа таптыыр, наар имэрийэ-томоруйа, кэпсэтэ сылдьар. Кини ситиһиитин бастакы кистэлэҥэ – ити. Иккиһинэн, ынах синньин сайыннарарга күүскэ үлэлиир, илбийиитин кыайар. Уопсай далга турар сүөһүлэртэн Африканович ынахтарын төрүт эндэппэккэ билэҕин, сайын титииккэ кини ынахтара синньилэрин соһон киирэллэр! Үсүһүнэн, эрдэттэн ааҕан-суоттаан, сорох ынахтара кыһын, сорохторо саас, хас эрэ ынаҕа сайын, хас эрэ ынаҕа күһүн төрүүллэрин тэрийэр. Ол түмүгэр төгүрүк сыл устатыгар ыам көрдөрүүтүн түһэрбэт. Ынахтарын 84 %-а үрдүк бородууксуйаны биэрэллэр: сыл түмүгүнэн сэттэ ынаҕа 5 000-тан, 14 ынаҕа – 4 000-тан, 15 ынаҕа – 3 000-тан тахса киилэ үүтү ыаттылар! Оттон кэпэрэтиип салалтата сүөһү аһылыгын сөптөөхтүк хааччыйар: холобур, күн бүгүн ыанар ынах ахсыгар күҥҥэ 35 киилэ сиилэһи, 6 киилэ оту уонна икки киилэ анал комбикуорманы сиэтэбит.

Борис Потапов, Сунтаар.