Култуура

Ааһан эрэр сыл тохсунньутуттан саҕалаан нэһилиэкпит түмэлигэр тэрилтэлэрбит бэйэлэрин историяларын сэһэргиир быыстапка оҥоһулунна. Ыйыллыбыт болдьоххо, бэриллибит бириэмэни туһанан араас тэрээһиннэр, маастар кылаастары, көрсүһүүлэри, анал уруоктары ыыттылар. Онон историяларын да билиһиннэрдилэр, тугу сатыылларын да көрдөрдүлэр уонна баҕалаахтары да үөрэттилэр.

Сэтинньи ый 28 күнүгэр түмэлгэ  Хатаспыт балыыһатын быыстапката быйыл тэриллибитэ 70 сылыгар анаан көрүүгэ таҕыста. Буоларын курдук, урукку кэмнэри, араас сыллары санатар, өйдөтөр матырыйааллар, эмтииргэ-томтуурга туттуллар тэриллэр бааллар. Үйэтитиигэ бэлэмнэммит матырыйааллар, ахтыылар (илиинэн суруллубут, массыыҥкаҕа да бэчээттэммит), хаартыска альбомнара ууруллубуттар. Ону таһынан, Арассыыйаҕа норуоттар култуураларын нэһилиэстибэтин сылыгар анаммыт тарбаҕар талааннаахтар, имигэс илиилээхтэр үгэстэри тутуһан, имитэн-хомутан оҥорбут, тикпит, тиспит, баайбыт, уруһуйдаабыт оҥоһуктара, иистэрэ, хартыыналарын таһынан аныгы технологиялары туһанан, дьиэ-уот киэргэллэрэ, о.д.а.,  этэргэ дылы кырыы-кырыытынан анньыллан тураллар.

Култуура нэһилиэстибэтэ диэҥҥэ чопчу сыаллаах-соруктаах, суруллубут да, суруллубатах да быраабылалары, үгэстэри тутуһан саха норуотун олоҕун сэһэргиир сүрдээх дириҥ ис хоһоонноох үлэлэри СӨ норуотун маастара Людмила Степановна  Саввина аҕалбыт. Кини үлэлэрэ археологическай хаһыылар, анал дириҥэтэн, тэнитэн үөрэтиилэр түмүктэригэр олоҕурбут буолан, тирииттэн сарыы таһааран, күндү түүлээхтэри сууйан, имитэн уо.д.а араас түһүмэх үлэлэри оҥорон, дьиҥ-чахчы этинэн-хаанынан, өйүнэн-санаатынан билэн туран, ситэрэн-хоторон таһаарбыта сөхтөрөр.

Норуот историятын, саха ааттанарын туһугар, маннык чэпчэкитэ суох, үп-харчы, сэниэ баранар үлэтин оҥоро сылдьар Далбар Хотуммутугар махтанабыт. Олох хардыытын кытта тэҥҥэ хардыылаһан, саҥа технологияны баһылаан, туһалааҕын ааһан, дьиэни-уоту киэргэтэр тэриллэри, остуол, түүҥҥү, истиэнэҕэ ыйанар лаампа арааһын  Дора Семеновна Корякинаҕа аҕалан көрдөрдө.

Оҕуруонан киэргэл диэтэххэ, кэлиҥҥи сылларга өйгөр Светлана Иннокентьевна Генерова аата киирэр. Кини оҥоһуктара сүрдээх элбэх араас таһымнаах быыстапкаларга көрдөрүллэн, Хатаһын, Дьокуускайын ааһан, Сахатын Сирин ааттатар. Кэлиҥҥи сылларга умсугуйан туран, утаппыттыы бытархай оҕуруону, айылҕа таастарын тиһэн, тигэн, харах халтарыйар кэрэ киэргэллэри, сувенирдары оҥортуур, кэрэхсэбиллээҕэ Осипова Эльвира Васильевна буолар. Кини таптыыр дьыалатыгар кыргыттара, алын уонна орто сүһүөх кылаас үөрэнээччилэрэ, сиэннэрэ - оҕо уһуйаанын иитиллээччилэрэ тэҥҥэ үлэлэһэллэр, эбиитин Юлианата маастар кылаас ыытыһар. Лаборант идэлээх Полина Захаровна Ефремова, Ирина Алексеевна Кириллина ойуулуур-дьүһүннүүр ускуустубаҕа умсугуйан туран, дьарыктанан кэккэ ситиһиилэрдээхтэр. Ирина сылдьыбыт, кэрийбит сирдэрин айылҕатын суруйбут элбэх хартыыналарын аҕалбыт. Балыыһа үлэһиттэрин баһыйар үгүс өттө Далбар Хотуттар, дьиэ-кэргэн туллар тутаахтара буолалларын быһыытынан, бары даҕаны бу курдук араас дьарыктара элбэх. Балыыһа үлэтигэр үгүс элбэх саҥаны-сонуну киллэрбит, үүнүүгэ-сайдыыга хардыылары оҥортообут, үлэ хаачыстыбатын үрдэппит салайааччы Людмила Степановна Саввина дьон талаанын буларга, дьоҕурун салгыы сайыннарарга күүскэ үлэлэспитэ диэн сэһэргээтилэр.
Быыстапка аһыллыытыгар истиҥ, сырдык ахтыыны Валентина Ивановна Корнилова оҥордо. 70 сыллаах историятыттан үгүс өттүн, ону сэргэ балыыһа кыра биир балаҕантан үс этээстээх таас балыыһаҕа үүнүөр диэри кэмнэрин билэр киһи кэпсиирэ элбэх. Ордук иҥэн-тоҥон Тамара Петровна Иванько туһунан кэрчиккэ кэпсээтэ. Кыһын диэни билбэтэх, кыстык кыһарҕаны диэни истибэтэх, Краснодарскай кыраайтан эдэркээн сүүрбэччэлээх эдэр ыал дьон кэлэннэр, дьон-сэргэ сылаас сыһыанын сыралҕаныгар сыламнаан, тоҥору-хатары тулуйбут, үтүө үлэһит буола буспут-хаппыт СӨ үтүөлээх бырааһа, СӨ доруобуйатын харыстабылын туйгуна, киһи бүтүн биир тэтэрээти толору кырыла буочарынан кыһаллан туран суруйан ыыппытыттан, быһа тардыылары киһи эрэ барыта уйадыйан туран иһиттэ.

Кэлэктиип саха дьонун сиэринэн ыалдьыттары сылаас алаадьынан, саламаатынан айах тутан көрүстүлэр. Аһыллыы сиэригэр-туомугар кыттыбыт Хатас нэһилиэгин дьаһалтатын баһылыга  Евгений Петрович Пермяков нэһилиэнньэ олоҕор балыыһа үлэһиттэрин суолтата бэлиэтээн туран, бэриниилээхтик үлэлии сылдьалларыгар махтанна уонна бириэмэ булан, суолта биэрэн түмэлгэ быыстапка тэрийбиттэригэр махтанна.

Быыстапкаҕа кыһаллан сүүрбүт-көппүт эмчиттэр идэлээх Сойуустарын Хатас балыыһатын маҥнайгы сүһүөх кэмитиэтин салайааччыта Л. Аргуноваҕа, көмө тирэх буолбут бары үлэһиттэргэ уопсай үлэни салайбыт Елена Семеновна Брусенинаҕа нэһилиэнньэ махтала баар буолуо диэн эрэнэбит. Түмүкпэр балыыһабыт кэрдиис –кэрдиис кэмнэрин бу кылгас суруйууга батарбаппыт, онон сотору кэминэн «Тускул» КК ютуб ханаалыгар биэрии тахсарын биллэрэбит. Сэтинньи ый 29, 30 уонна ахсынньы 1 күннэригэр күнүс 14.00 ч. түмэлгэ быыстапка туһунан кэпсээһин буолуоҕа.