Култуура

Саамай сөбүлүүр худуоһунньугум

Таһырдьа +28С куйаас, оттон мусуой иһигэр тыбыс-тымныы, салгыны тымнытар тэрил үөһэттэн сирилэччи үрэ турар, ону араарар бобуллар диэтилэр. Хартыынаны харайыы оннук ирдэбиллээх эбит. Мин сайыҥҥы чараас былааччыйанан дэлби тоҥон, уонча мүнүүтэ иһинэн төттөрү таҕыстым. Онон быыстапканы налыччы көрүөн баҕалаах дьон халыҥ таҥастаах кэлиэххитин наада. 

Саамай сөбүлүүр худуоһунньугум хартыыналарын элэҥнэс көрөн аастым. Аан бастаан Айвазовскай хартыыналарын Москубаҕа Третьяковскай галереяҕа кэрэхсии көрбүтүм, күнүс муора көҕөрүмтүйэр өҥүн, түүн ый толбоннурар суһума уу ньууругар күлүмүрдүү оонньуурун субу баардыы биэрэрин сөхпүтүм. Муора сороҕор күүгэннирэ бааллырар уордайбыт дьүһүнүн, улахан долгун өрө сүүрэн кэлэн, хараабылы иҥнэри быраҕарын көрөн, айылҕа күүһүн ким даҕаны кыайбатын итэҕэйэҕин.

Айвазовскай хартыыналара тыыннаах курдуктар, хас биирдиилэрэ тус-туһунан энергетикалаахтар, уоскуйуу, налыйыы, сороҕор мунньуллубут киҥи-наары, уордайыыны таһаарыы. 

Дьокуускай түмэлигэр дэлби тоҥон, түргэнник хааман иһэн көрбүт буоламмын, ойуулуур-дьүһүннүүр ускуустубаттан астыныы-дуоһуйуу иэйиитэ кэлбэтэ.

Худуоһунньук туһунан кылгастык билиһиннэрдэххэ, нуучча улуу худуоһунньуга дииллэр эрээри, дьиҥнээх аата Ованнес Айвазян 1817 с. Крымҥа, Феодосия куоракка олорор Арменияттан төрүттээх дьиэ кэргэҥҥэ күн сирин көрбүтэ. Тула өттүттэн долгуннурар Хара муора тулалыыр тумул арыытыгар улааппыт уол муораны уруһуйдаан, аан дойдуга тиийэ биллибитэ. 

Адмиралга тэҥнэһэр үрдүк чыын

Бастакы хартыынатын 8 саастааҕар дьиэтин эркинигэр чоҕунан баарыстаах тыыны уруһуйдаабыта. Аҕата төһө даҕаны кырыымчыктык олорбуттарын иһин, уолугар харандааһы, кумааҕыны ылан биэрбитэ. Талааннаах уолу таба көрөн, Симферополь куоракка гимназияҕа, онтон Санкт-Петербурга художественнай академияҕа ыыппыттара.

Үөрэҕин бүтэрэн баран хартыыналарын Крымҥа, алта сыл кыраныысса таһыгар Италияҕа, Сорренто куоракка олорон уруһуйдаабыта. Кини үлэлэрин Европаҕа үрдүктүк сыаналаан, Парижтааҕы художественнай академия кыһыл көмүс мэтээлин биэрбиттэрэ. 

Худуоһунньук олоҕун тухары аан дойду кэрэ-бэлиэ сирдэрин кэрийэ сылдьан уруһуйдуура, Римтэн, Парижтан саҕалаан, Голландияҕа, Португалияҕа, Испанияҕа, Турцияҕа, Египеккэ, Эмиэрикэҕэ Ниагарскай күрүлгэҥҥэ тиийэ сылдьыбыта. Муораны эрэ буолбакка Гиза пирамидатын эмиэ ойуулаабыта.

Дойдутугар Крым куораттарын, муораҕа буола турар кыргыһыыны, Арассыыйа империятын модун флотун, оччолорго Малороссия истиэптэрин  ойуулаан, адмирал аатыгар тэҥнэһэр үрдүк чыыны, удьуорунан бэриллэр дворянствоны ылбыта. 

Айвазовскай хартыыналарын император Николай I, араас дойдулар султаннара, шахтара үрдүктүк сыаналыыллара, бэйэлэригэр ыҥыран сакаастаан уруһуйдаталлара. Николай I: «Айвазовскай тугу да ойуулаатын, мин бастакынан атыылаһабын”, — диирэ.

Саркис бей худуоһунньук хартыынатын Османскай империя султаныгар  Абдул Азизка бэлэхтээбитин көрөн, султан Айвазовскайы дыбарыаһыгар ыҥыран, Босфор уонна Константинополь көстүүтүн ойуулаппыта.

Худуоһунньук Александр Пушкины, Антон Чеховы кытта доҕордуу сыһыаннааҕа. Чехов киниэхэ ыалдьыттаан баран маннык суруйбута: «Персияҕа баар илиҥҥи остуоруйа курдук баайдык олорор хаһаайын сымнаҕас илиитин генерал курдук биэрэр, олус эдэр уонна кыраһыабай кэргэннээх. Пушкины кытта билсэр эрээри, үйэтин тухары биир да кинигэни аахпатаҕа, ааҕар да санаата суох», — диэбит. 

Худуоһунньук бастакы кэргэнэ Юлия Гревс Англияттан төрүттээх, түөрт кыыс оҕону бэлэхтээбитэ. Иккис кэргэнэ 40 сыл балыс Анна Саркисова-Бурназян бэйэтин курдук эрмээн хааннаах. Худуоһунньук кинини 65 сааһыгар кэргэн ылбыта.

6000 тахса хартыына ааптара

Айвазовскай олоҕун тухары 6000 тахса хартыынаны уруһуйдаан хаалларбыта, Арассыыйаҕа уонна омук сиригэр 125 быыстапканы тэрийбитэ.  Феодосияҕа баар хартыына галереятын төрөөбүт куоратыгар кэриэс быһыытынан  хаалларбыта.

Кини хартыыналарын тыыннааҕар эрэ буолбакка, билигин даҕаны халыҥ харчыга атыылаһаллар. Неаполитанскай хомо көстүүтүн 2020 с. 2,9 мөл. дуолларга,  Гибралтар хайатын аттыгар турар хараабыл хартыынатын 2007 с. 2,7 мөл. евроҕа, Исаакиевскай собор кыһыҥҥы көстүүтүн 2004 с. 1,1 мөл. евроҕа атыыласпыттара. 

Аатырбыт маринист хартыыналара төрөөбүт куоратыгар Феодосияҕа хартыына галереятыгар, Москубаҕа Третьяковскай галереяҕа, Санкт-Петербурга Судаарыстыбаннай нуучча түмэлигэр, Петергофка, Улуу Бүөтүр император аатынан Муора киин байыаннай түмэлигэр, Армения национальнай галереятыгар, Стамбул куоракка Долмабахче дыбарыас галереятыгар, итиэннэ чааһынай кэлиэксийэ­лэргэ бааллар.

Онон Айвазовскай хартыыналара үйэлэр ааспыттарын үрдүнэн сыаннаһын, дьон тапталын, истиҥ сүгүрүйүүтүн сүтэрбэт дьикти алыптаахтар. Дьокуускайга буола турар бэрт аҕыйах хартыыналаах быыстапкаҕа билиэт сыанатын удамыр соҕус оҥороллоро буоллар, ойуулуур-дьүһүннүүр ускуустубаны кэрэхсээччи ахсаана быдан элбиэ этэ.

Ааптар хаартыскаҕа түһэриилэрэ.