Общество

 Кэрэхсэбиллээҕэ диэн, түмсүү-сомоҕолоһуу сылын ахсын туоната кэҥээн, силиһэ-мутуга дириҥээн иһэрэ. Үтүмэн үгүс сылларга ийэ тылбыт истиҥ иһирэх, имигэс, ибири-сибири тыыныгар иитиллибит үтүөкэннээх, үрдүк аналлаах дьоммут олоҥхону айаннар, алаас аайы тохтоон, ыал аайы ыалдьыттаан ааһалларын саҕаттан ырыа-тойук  көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн, “сайдыылаахпын ээ” дииртэн саллыбакка, “туйгуммун ээ” дииртэн толлубакка, “мин сахабын, ыллыыбын-туойабын, олохпун түөс толору тыынан олоробун”  диэн доргуччу этэр кыахтаахпыт.

Бүтүн аан дойду үрдүнэн өтөрүнэн буолбатах долгуйууну таһаарбыт балаһыанньабыт, кырдьыга, киһи аймахха улахан тургутууну оҥордо. Тургутууну оҥордо тулуурга, холку-хоһуун буоларга, бэйэ-бэйэҕэ сыһыаҥҥа, олохпут оҥкулун анаарарга.

Дьэ, бу түгэҥҥэ, маннык  кэмҥэ урут да, билигин да мунчаарыыттан, муҥкук санааттан, муннукка анньыллыыттан ылбаҕай ырыа быыһыаҕа дии саныыбын.

 Ааһан эрэр үбүлүөйдээх, бэлиэ күннэрдээх 2022 сылга Хатаспыт нэһилиэгин ырыа айааччыларын түмэн, кэскиллээх үлэ саҕаланна. Кинилэр ортолоругар саҥа саҕалаан, 1-2 ырыалаахтары кытта олохторун ырыа эйгэтигэр анаабыттар да бааллар эбэтэр, этэр курдук, айар-тутар аартык аанын тэлэччи аһан, өрөгөй суолугар сылдьааччылар да бааллар. Үлэлиир-хамсыыр, олох олорор эйгэлэригэр  эмиэ тус туһунан суоллаах-иистээх эдэр-эмэн да, орто саастаах да дьон.

Ырыа дууһаттан, сүрэхтэн айыллан тахсан, дьоҥҥо тиийэригэр сурукка – бичиккэ киллэрии оруола улаханын өйдөөн, “Тускул” КК бу түмсүү дьонун айымньыларын хомуурунньук оҥорон, хас биирдиилэригэр бэлэх уунна.

Аны ырыаны ыллаан айан таһаарар биир суол, оттон ону нотаҕа түһэрэр бэйэтэ биир туспа хайысха. Маны анал үөрэхтээх, бу үлэ дьиҥ ис өттүн сиһилии үөрэппит, бу үлэҕэ миккиллибит, буспут-хаппыт оҥорор. Онон кинигэ тахсыытыгар айар дьоммутугар төһүү күүс буолан ырыалары нотаҕа түһэрэн үйэтиппит Алексей Кириллович Калининскайга махталбыт улахан. 

Түмсүү дьоно мантан антах бииргэ буоланнар, бигэ тирэхтэниэхтэрэ, сэргэстэһэ сылдьаннар, ситимнээх үлэлэниэхтэрэ  диэн баҕа санаабыт улахан. Ырыанньыкка ырыа тылын-өһүн, мелодиятын таһынан хайдах ылланарын истиэххэ сөп гына саҥа технологияны тутуһан оҥоһулунна. Бу көстүү ыллыан, ыллатыан баҕалаахтар биир тыыҥҥа, биир тэтимҥэ киирэн, айымньыны киэҥ эйгэҕэ таһаарыы буолар. Саҥа түмсүүбүт хас биирдии киһитигэр айан-тутан таһаарбыт саамай күндүлэрин -- ырыаларын -- биһиэхэ итэҕэйбиттэригэр махтанабыт уонна салгыы үлэлэһэргэ бэлэммит. Кинилэр кимнээхтэрий?

Алексей Калининскайы-Луҥха Өлөксөйү, Исай Брызгаловы үгүс көлүөнэ дьон билэр, этэргэ дылы, ырыа диэтиҥ да, киһи өйүгэр киирэр ааттар. Эбэтэр күн олох оргуйар үөһүгэр, уос номоҕор сылдьар, уостан түспэт ырыалардаах  Николай Андросов, Василий Сорокин-Айгылаан.

Хатастааҕы оҕо искусствотын оскуолатыгар отуттан тахса сыл бэриниилээхтик, таһаарыылаахтык үлэлиир Хуухээ Балдорж аата саха уонна монгол омук култууратын алтыһыытыгар, байытыһыытыгар элбэхтэ ааттанар. Кини ииргэ үлэлиир кэллиэгэтэ Саргылана Григорьева тылларыгар суруйбут «Хаар» диэн ырыата элбэх киһи сэҥээриитин ылбыта, ол билигин бу ырыанньыкка киирэн, өссө элбэх киһиэхэ тиийиэ турдаҕа.

Тыыннаах дорҕоон легендата «103» ансаамбыл салайааччыта Игорь Капитонов эргиччи талааннаах Вера Старкова тылларыгар ырыаҕа матыып оҥорууга холонуута киирдэ.

Өссө биир дэгиттэр талааннаах чаҕылхай киһибит Андрей Малышев уонча ырыалаах. Ырыалара аныгы үйэ куйаар ситиминэн киэҥ эйгэҕэ тахсыбыттара.  Сайнаара Данилова кыра эрдэҕиттэн ырыа-хоһоон тулатыгар улааппыта. Эһэтэ Егор Потапов, ийэтэ Мария Христофорова -- норуодунай театрбыт артыыстара. Эбэтэ Вера Потапова -- ыллам ырыаһыт, хомоҕой хоһоонньут, аҕата Иннокентий  Христофоров арахсыспат аргыһа гитара этэ. Күн бүгүн Сайнаара уонча ырыалаах, «Тэтим», «Виктория» араадьыйа долгуннарыгар иһиллэллэр. Быйылгы сылга бу хайысхаҕа дьоһун сонуна – биир ырыата НВК саҥа сериалыгар саундтрек буолан тахсыаҕа.

Галина Ксенофонтова оскуолаҕа киириэн иннинээҕи оҕолору иитиигэ үгүс-элбэх кылааттаах, уопуттаах үлэһит. Оҕоҕо анаммыт, буолаары буолан, кырачааннарга сөп түбэһэр ырыа оччоттон баччаҕа диэри дэлэй буолбатаҕа биллэр суол. Ол да иһин эбитэ дуу, итиэннэ уһун сылларга мунньуммут уопутун муспута иитиллэн иитиллэн, сайдан-үүнэн, кэлиҥҥи кэккэ  сылларга  балачча элбэх ырыаны айда.

Эмиэ бу эйгэҕэ үлэлиир Алена Пинигина оҕо ырыатын айыыга маҥнайгы сэмэй хардыылара дьон биһирэбилин ылбытыттан кынаттана сылдьар.

Оҕо ырыатын тиэмэтигэр киирэр буоллахха, Татьяна Окорокованы ааттыахпытын наада. Кини ыллыырын-туойарын Хатас дьоно-сэргэтэ уонунан сылларга билэллэр, онтон ырыаны айыы туонатыгар саҥа ааттанар.

«Сайдам» ансаамбыл ырыаһыта Маргарита Индеева ис-иһиттэн айар, ыллыыр дууһалаах киһи. Куруутун киҥинэйэн ыллыы сылдьар идэлээх. Иэйии киирбитин мүччү туппакка, холку наҕыл тыыннаах, киһини толкуйдатар тыллардаах ырыалар тахсыбыттара кэрэхсэбиллээх.

 Зоя Пестерева (Портнягина) оскуолаҕа эрдэҕиттэн ырыа киэҥ нэлэмэн куйаарын дириҥин иҥэриммит кэрэ киһи буолар. Эдэр саас элэккэй кэмин долгунугар олорон айбыт ырыалара киирдилэр.

Айыллаана Никифорова (Семенова)  аата ырыа туонатын араас элбэх түһүлгэлэригэр дьоһуннук ааттанар. Айар киһи айыллыбыт ырыалары толорууттан ураты туонаҕа киирэн, бэйэтин тылларыгар мелодия айбыт ырыатын клиптээн таһаарбытын сэргии-кэрэхсии ылыммыттара.  Ирина Алексеева иитэр-үөрэтэр үлэҕэ буспут-хаппыт киһи. Убаастыыр, ытыктыыр учуутала Матрена Ильинична тылларыгар Хатас оскуолатын өрөгөй ырыатын, бэтэрээннэр тустарынан ырыалары суруйталаан үйэтитиигэ дьоһун үлэлэрэ бу ырыанньыкка киирдилэр. Бу үлэбит өссө биир киһиэхэ тиийимтиэ уратыта -- аныгы технология көмөтүнэн ырыа хайдах ылламмытын истиэххэ сөп. Онон этэргэ дылы, “көрөбүн, ааҕабын, истэбин” диэн буолар.

Хомуурунньук тахсыытын ырыа эрэ хомуурунньугун курдук көрөр, сыаналыыр тутах. Бастатан туран, манна киирбит биир дойдулаахтарбыт бииргэ буола түһэллэр, алтыһыы-билсиһии, санаа атастаһыыта тахсар.

Мантан антах былааннанан-сааһыланан, бэлэмнэнэн баран, «Тускул» КК камернай саалатыгар биирдиилээн кэнсиэрдэр буолуохтара. Оннук хамсааһын, түмсүү, биллэн турар, саҥа ырыалары таһаарыа, сайдыы-үүнүү барыа, сүбэ-ама да баар буолуо, ырытыһыы да тахсыа, истиһии, билсиһии буолуо, саҥа ааттар да иһиллиэхтэрэ. Оччотугар олорор олохпутун тулалыыр барыта ойуу-бичик тылынан, кэрэ дорҕооннорунан быстыбат ситимнэниэ. Кэрэҕэ-үтүөҕэ тардыһыыларын тылын сиэдэрэйдээн, симээн, өҥ-дьүһүн дьүөрэтин дьүөрэлинэн, дьикти турукка киириилэрин түмүгэр ырыа бэйэтэ туһунан тыллаах-өстөөх, киһи аайы арыллыбат кистэлэҥнээх. Ол кистэлэҥи арыйар ойуулуур тыл, дьикти уйаҕас уйан дорҕоон күүһүнэн тулалыыр эйгэни ойуулаатахха, «уу, олох көрөн, тутан олорор курдук хоһуйбут» дэтэр ырыалар тахсыахтара. 

 Манна билиннэ ырыа түмэр күүһэ. Ырыа айааччы, ырыаны толорооччу, ырыаны истээччи бары биир тэтимҥэ, биир тыыҥҥа киирдибит, сарын сарынтан өйөстүбүт.

Тэрэээһин, түмсүү туһунан кыттааччылары кытта кэпсэтиибит маннык буолла.

Исай Брызгалов: «Киһи сааһырдаҕына кимнээх өйөөн, ырыа айар эйгэтигэр киллэрбиттэрин саныыр буолар эбит. Мин билигин Сунтаар дьонугар олох улаханнык махтанабын. Кинилэр миигин мелодист оҥорбуттара.  Билигин 1986 сыллаахха Сунтаарга айбыт Илья Зверев тылларыгар “Билбэт кэрэ кыысчааммар”  ырыабын Орто Халыматтан  төрүттээх Куйаар Уола диэн эдэр уол ыллаан эрэр. Отуттан тахса сыл анараа өттүгэр Сунтаарга олорон айбыт ырыам аныгы кэм, билиҥҥи бириэмэ киһитин ылыныытынан саҥа тыыннанан тахсан кэлбитигэр, биллэн туран, үөрэбин. Онтон бу тэрээһин, бу түмсүү кимиэхэ саҥа суолу арыйар, кимиэхэ салгыы барарга төһүү күүс буолар. Эмиэ мин курдук, ким эрэ хас эрэ сыл буолан баран, бу курдук тыллары этиэ дии... Айар киһиэхэ өйөбүл-өйдөбүл салгын курдук наада. Тускулларга махтал”.

Андрей Малышев: “Түмсүү тэриллибитэ олус үчүгэй, мелодист аатын сүгүү биир күүстээх эппиэтинэс курдук. Мин өссө бу түмсүү биллиилээх мелодистара бэйэлэрин айар үлэҕэ билиилэрин үллэстэллэригэр баҕарыам этэ. Биһиги, саҥа саҕалааччылар, иэйии көтөн түспүтүнэн сылдьабыт. Онон Алексей Кириллович, Исай Брызгалов санааларын истиэхпин, билиэхпин баҕарабын уонна эрэнэбин”.

Ырыанньык тахсыытын өйөөбүт өйдөөбүт Алексей Пинигиҥҥэ, кини салайар ХЭХ “ПРОГРЕСС” тэрилтэҕэ ис сүрэхтэн махтанабыт.

 Түмүкпэр киэҥ киэли Сахабыт Сирин устун ырыа саҥа сонун суолу тэлэн, нэһилиэктэринэн эйээрдин, бөһүөлэктэри түмтүн, көлүөнэ дьону ситимнээтин, сабардаабыт самнарар санааны силэйдин, санныны баттаабыт санаарҕабылы  сыҕарытан, үтүө күнү үүннэрдин диэн баҕа санаанан этиллибит алгыс аламаҕай тылын аныыбыт.

Наиалья Руфова.

 Хатас. Балаҕан ыйа.