Уопсастыба

Хас биирдии көлүөнэ этэрдээх

– Дмитрий Федосеевич, бу күннэргэ «30 кэпсээн» уонна «Ааспыт үйэ оҕолоро, аныгы үйэ оҕонньотторо» диэн икки кинигэҥ таҕыста. Эмиэ саха тыллаах сыттана сытан ааҕар кинигэлэрэ буолсулар. 

– Махтал. 2013 сылга диэри тустаах үлэбэр самалык курдук буолбут суруйар дьарыгым билигин -- олоҕум аргыһа. Наар үлэлии-хамсыы сылдьыбыт киһи, бу дьарыгым суоҕа буоллар, улаханнык муунтуйуох эбипин, онон айар үлэҕэ сыстаммын сыыстарбатахпын. Суруйуунан дьарыктаныым олоҕум, үлэм-хамнаһым салгыыта буолар.

– Дьэ чахчы сопхуос салалтатын бары түһүмэҕэр, улуус баһылыгынан, миниистиринэн, бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин солбуйааччынан   үлэлээбитиҥ, норуот дьокутаатынан талыллыбытыҥ.

– Төрдүс ыҥырыылаах Ил Түмэҥҥэ Амма-Маайа быыбардыыр уокуругуттан  талыллан, аграрнай бэлиитикэ уонна тыа сирин сис кэмитиэтин салайбытым. Сэрии сылларын тэбиитигэр ыарыһах ийэттэн төрөөммүн, аһаах соҕус киһи тыа сирин үлэтигэр буһан-хатан, олох үөһүгэр сырыттым. Ийэм Сиибиктэ биир саастаахпар өлөн, эбэм Настааканы кытары аҕам эдьиийигэр Өлөксөөскө сыстыбыппыт, онон кинини ийэм диэн улааппытым. Ийэм Өлөксөөс сааһын тухары холкуос ыанньыксыта. Онон тыа сирин туһунан кэпсиирим мин ытык иэһим.

«Сэбиэскэй кэмҥэ куһаҕаннык олорбуппут» диири ылыммаппын. Ханнык баҕарар кэм, ханнык баҕарар көлүөнэ бэйэтэ этэрдээх буолар. Биһиги, сэрии кэннинээҕи оҕолор, мин 1948 сыллаахха төрөөбүтүм, киһи күндүтүн, холкуоска үлэһит тиийбэтин кыра эрдэхпититтэн билбиппит. Аммаҕа, биһиги ыаллыы холкуоспутуттан «Маяктан» сэриигэ 42 киһи барбытыттан түөрдэ эрэ эргиллибитэ! Оо, бары этэҥҥэ сылдьыбыттара буоллар, үһүс-төрдүс көлүөнэ ыччаттара төһөлөөх элбэх  буолуо этилэрий? Сэрии охсуута баһархай буолан, олох-дьаһах ыарахан, үлэ-хамнас кытаанах этэ, ону билигин былаас куһаҕанын курдук саныыр сыыһа. Үлэни-хамнаһы кыайар дьон сэриигэ барбыттарын кэнниттэн, холкуоһу 12-13 саастаах оҕолор, мин ийэлээх аҕам көлүөнэлэрэ, тутан хаалбыттара. «Ыстаалын мэтээлэ» диэн кэпсээммин кинилэргэ анаабытым. Сэриигэ барбыт «маяктар» саамай саастаахтара 27-лээх эбит, кини үһүс оҕото саҥа төрөөт, хоргуйан өлбүт... Ол эрээри, урукку дьоннор барахсаттар, уоттаах сэрииттэн чэгиэн эттэрин сэймэктэтэн кэлбит бырантабыыктар да, тыыл ыарахан үлэтигэр сылдьыбыт холкуостаахтар да былааһы буруйдуур санаалара төрүт суоҕа. Биир кырдьаҕас кэпсиирин сөҕө истибитим: 1943 сыллаахха Харьковка төгүрүктээһиҥҥэ түбэһэн баран, тыраахтар собуотун аттыгар бааһырбыт доҕотторун көрдүү сылдьан: «Оо, ньиэмэстэр баҕайылар хаарыан собуоту алдьатаннар, холкуоспут тыраахтара суох хаалбыт!» – диэн абаккарбыт. Киһи бөҕөтө өлөн, дьиэ-уот бөҕөтө урусхалланан сыттаҕына, бэйэтэ күн бүгүн да өлүөн сөбүн туһунан санаабатах Бу туһунан мин “Саллаат дьылҕата” диэн испиэктээҕи суруйбутум тыйаатырдарга туруоруллар. Маннык дьонноох кэм туһунан куһаҕаннык суруйар санаам да, быраабым да суох. Олох ыарахана ханнык баҕарар киһи дьылҕатыгар ыар баттык буолар, ону биһиги сыаналыахтаахпыт -- кинилэр ол кэми хайдах ааспыттарынан, кими даҕаны буруйдаабакка.

Саха төрүт сиэрэ

– Чахчы, эн кэпсээннэргэр оннук буруйдааһыннар суохтар. «Эрэйдэнэн-буруйданан улааппытым»  диэн мээнэ суҥхарааччы да көстүбэт.

– Кыра эрдэхпинэ, ийэбин эрэ көрөр баҕалаах этим. Аҕам иккиһин кэргэн ылбытыгар миигин билиһиннэрэ аҕалан баран, хааллара барарыгар сайыһан ытаабыппар, эбэм эрэйдээх хараҕын уутун сотто-сотто, тиит лабаатынан самыыга бииргэ охсубута. Онтон ураты биирдэ эмит таһыллыбыппын, мөҕүллүбүппүн, атын да дьонтон атаҕастаммыппын өйдөөбөппүн. Бэйэ-бэйэни, эгэ оҕону дуо, харыстаһар, күндүтүк санаһар саха төрүт сиэрэ-майгыта итинник этэ. «Сылабаар», «Эргэ хаартыска» кэпсээннэрбэр ол туһунан суруйбутум. Эбэбин кытары 5 саастаахпар түспүт хаартыскабын остуолбар ууран турабын, урут хомондьуруопкаҕа барарбар эмиэ илдьэ сылдьарым. Бу хаартыскаттан миэхэ туох эрэ, киһи сатаан тылынан эппэт сылааһа илгийэр.

Эбэм оһоҕун аһатарыгар уоһун иһигэр ботугураан алгыыра, туох диирин истээри сордоно сатыырым да, чугаһаппат этэ. Ийэм Өлөксөөс ону эмиэ тутуһара. Инньэ гынан, улаханнык дарбыйан алгыс этэллэрин хайдах эрэ атыҥырыы истэбин, миэхэ анамматах курдук саныыбын.

“Эр киһи бастаан уоскуйуохтаах”  

– Ийэм Өлөксөөс сааһыран баран, Прокопий Андреевич Скрыбыкиҥҥа кэргэн тахсыбыта. Буокай оҕонньор миэхэ элбэҕи биэрбитэ. Мэлдьи этэр этэ: «Киһи кэннигэр хаамыма, куруук дьону батыһыаҥ дуо, өрүү инники сылдьар буол». Инньэ гынан, дьон этэринэн сылдьарбын күн бүгүнүгэр диэри ыарырҕатабын. 

Өссө маннык этэрэ: «Эр киһи тугу барытын уолуйбакка оҥоруохтаах, аан бастаан уоскуйуохтаах, толкуйдаан көрүөхтээх». Кини тимирбит тыы уу түгэҕэр тиийдэҕинэ, эргийэн баран дагдайан тахсар, дьэ ону харбаан ылан,  биллэҕэ түһэр куолу диэбитэ миигин ууттан икки төгүл быыһаабыта. Итиэннэ уолҕамдьы санаабын, ыгым майгыбын хам тутарбар үөрэппитэ.

Эһэм сүмэлээх сүбэтэ

– Ийэм аҕата, эһэм Миитэрэй, эдэригэр кыһыл бартыһаан эбит. Эбэм кинини: «Бассабыытымсыйан хоройо сиэлбитэ. Чурапчыга Уорҕа сиэркэбин кириэһин кэрдибитэ, ол сэтигэр икки кыыһа кылгас үйэлэннэ», -- диирэ. Эһэм улахан кыыһа оҕолоноору өлбүт, оттон мин ийэм мин биирдээхпэр өлбүтэ. Сылга иккитэ күһүн-саас кэлэ сылдьан, эһэм миигин кууһан олорон, саҥата суох сыллаан-сыллаан баран барара. Үһүс кылааска үөрэнэ сырыттахпына: «Дьон үчүгэйгэ тардыһар кэмигэр төттөрү санаалаах дьон кыыстарын ойох ылымаар», – диэн сүбэлээбитэ. Ону толорбутум. Олоҕу, дьону-сэргэни абааһы көрөр, төттөрү сүргүөхтээх дьоннор ыччаттарын эмиэ оннук иитэллэр. Оннук ыаллар кыргыттара кырасыабайдар этэ буолан баран, мин кинилэргэ чугаһаабатаҕым. Һэ-һэ-һэ...

Ийэм уҥуоҕа умайан хаалбыта, өрт уота сиэбитэ, эһэм ону саҥаттан эргийэргэ  санаммытын эбэм боппута. «Оҥорбут аньыыҥ икки кыыскын сиэбитэ, салгыы аньыыга кииримэ, бу киһибитин харыстыахха, дьылҕата оннук буоллаҕа, хайыаҥый», – диэбитэ. Эбэм баттык оҥостубут санаата соһулла сылдьыбатын диэммин, 2006 сыллаахха Уорҕаҕа чосуобуна туттарбытым. 

Буокай кэриэһэ 

Буокай оҕонньор өлөөрү сыттаҕына, тиийэн бырастыыласпытым. Олоҕор улахан аһыыны көрсүбүт, биэс кэргэнин көмпүт, оҕото суох киһи этэ. Бастакы кэргэниттэн кыыһа эмиэ оҕолоноот өлбүт, онтон биир сиэн баарын чугаһаппат этэ, харыстаан. Эдэр сылдьан кубаны өлөрбүтүн, «туох куһаҕан буолар да, ол куба үрдүбүнэн кылана, кырыыһын тамныы көтөр, онон ити аһыылаах көтөрү олох өлөрбөт буолаар» диэн кэриэһин эппитэ. Икки кубаттан тыһытын ытан кэбиспит, онуоха доҕоро кынатынан анньан көтүтэ сатаабыт, онтон Буокай иннигэр кэлэн кумахха төбөтүн дэлби кырбаммыт уонна хаһыытыы-хаһыытыы өрө көтөн тахсыбыт, онуоха уолуйан хаалан ыппатах. Дьиэтигэр тиийбитэ, кэргэнэ оҕоломмут эбит, сарсыардатыгар өлөн хаалбыт... Ити курдук, туох барыта сэттээх-сэмэлээх, атыннык эттэххэ, дьону-сэргэни, тулалыыр эйгэҕэ сыһыаны сүрүннүүр сиэрдээх буолар. Хомуньууһуму тутааччы кодексата син-биир Бибиилийэттэн эбээт!  

– Биибилийэ диэн киһи аймах духуобунай сыаннаһа: өлөрүмэ, уорума, алдьатыма, сымыйалаама, төрөппүттэргин ытыктаа, кэрэҕэ тардыс, ай-тут, үлэлээ, удьуоргун ууһат...

– Оннук. Дьонум миэхэ тугу этэн-тыынан, сүбэлээн-амалаан хаалларбыттарын, өбүгэлэриттэн утумнаабыттарын уонна тус бэйэлэрэ билбиттэрин мин олохпор суолдьут оҥостубутум. Онон салайтаран үлэлээбитим. Билигин ону айымньыларбар киллэрэбин.

-- Оччотугар көлүөнэлэри ситимниир ытык аналы толоро сылдьар эбиккин. 

– Олорбут олохпун сирбэппин, хайа, бэйэм сирдэхпинэ, ыччаттарым эмиэ сириэхтэрэ, мин өстүйбүт киһибэр кинилэр эмиэ өстүйүөхтэрэ турдаҕа. Ол туох үчүгэйгэ тириэрдиэй?