Общество

Хас да былаһаакканан үлэлээтилэр

Форумҥа араас биэдэмистибэлэртэн, «Океан», «Орленок» федеральнай кииннэртэн бэрэстэбиитэллэр, эрэгийиэннэргэ оҕо сынньалаҥын тэрийээччилэр, улуустартан уонна куораттартан үөрэх управлениеларын салайааччылара, үлэһиттэрэ, төрөппүттэр уо.д.а. кыттыыны ыллылар.

Тэрээһин модератора, СӨ Уопсастыбаннай палаататын наукаҕа, үөрэхтээһиҥҥэ уонна патриотическай иитиигэ хамыыһыйатын бэрэссэдээтэлэ Вера Жерготова мунньаҕы иилээн-саҕалаан ыытта.

Кэпсэтэр тиэмэ чэрчитинэн, форум кыттыылаахтара оҕолорго сынньалаҥы тэрийии уонна чэбдигирдэр үлэ тула ыйыталастылар. Ол иһигэр судаарыстыбаннай-чааһынай кыттыгас (партнерство) бырайыактары, доруобуйаларынан хааччахтаах оҕолорго инфраструктураны, иитэр үлэҕэ тустаах эйгэни тэрийии боппуруоһун таарыйдылар.

Дискуссионнай былаһааккалар, презентациялар, быыстапкалар, интеракативнай сессиялар, маастар-кылаастар буоллулар. Былаас, төрөппүт уонна анал идэлээхтэр түмсүүлэрин бэрэстэбиитэллэрэ оҕо сынньалаҥар иитэр киллэһиги киллэрии туһунан кэпсэттилэр. Каадырдарынан хааччыллыы, сайыҥҥы сынньалаҥҥа төрөппүттэри бу үлэҕэ сыһыарыы ырытылынна. Оҕо айар дьоҕурун, толкуйун уонна лиидэрдии хаачыстыбатын арыйыыга уопут атастаһыыта тэрилиннэ. Кэнчээри ыччаппыт доруобуйатын харыстааһын уонна бөҕөргөтүү, куттала суох эйгэни тэрийии ньымаларын чопчулаатылар.  

Үс күн устата кыттааччылар бырагыраамалары бырайыактыырга түргэн технологиялары туһаныыга үөрэннилэр. Методическай кейстэр презентациялара буолла. Устудьуоннар педагогическай этэрээттэрин бэрэстэбиитэллэрэ, педагогтар уонна баһаатайдар туһалаах сынньалаҥы тэрийиигэ тутуһуллуохтаах нуормалыыр-бырааптыыр докумуоннары кытта билистилэр. Маны тэҥэ психологическай трениннэр, чэбдигирдэр уонна косметология процедуралара ыытылынна.

Сайыҥҥы сынньалаҥтан төрөппүттэр уонна оҕолор тугу күүтэллэрин ырытар дискуссионнай былаһааккаҕа элбэх киһи тоҕуоруста.

Сорук -- оҕону гаджеттан араарыы

Психолог Полина Кривошапкина билигин оҕону тулалыыр эйгэ уруккуттан тосту уларыйан, аныгы оҕо өйүн-санаатын сайдыыта атынын эттэ. Онон оскуолаларга үөрэтии ньымаларын уларытар кэм кэлбитин бэлиэтээтэ. Ол курдук, билиҥҥи кырачааннарбыт бары Интэриниэккэ олороллор. Оннооҕор “экран оҕолоро” диэн өйдөбүлгэ 3-тэриттэн киирсэллэр эбит. Оннук оҕолор өй-санаа уонна тыл өттүнэн сайдыылара бытаан буоларын эттилэр.

-- Аныгы оҕолор төһө даҕаны биһигиттэн атын эйгэҕэ улаатталлар, үйэлээх сыаннастары тустарынан өйдөбүллээхтэр. Ол эрээри туруоруммут сыалларын хайдах ситиһэри билбэттэр. Онон билигин хаһааҥҥытааҕар даҕаны оҕолор гаджеттарга олорор бириэмэлэрин аччатыы, элбэхтэ кэпсэтии, алтыһыы эрэйиллэр. Оччотугар эрэ кэнчээри ыччаппыт бэйэлэригэр эрэллээх, олоххо бэлэмнээх буолуохтара. Араас сюжетнай-оруоллардаах оонньуулары тэрийиэхтээхпит, онно бэйэбит кыттыһыахтаахпыт. Учуонайдар бэлиэтииллэринэн,  билиҥҥи оҕолор “мелкай моторикаларын” үлэтэ мөлтөөбүт. Бу мэйии сайдыытыгар эмиэ охсуулаах. Оҕо дьиэтигэр төлөпүөҥҥэ, көмпүүтэргэ “хатанара” сэрэйиллэр. Онон лааҕырдар оҕону сайыннарар дьарыктарга улахан суолтаны ууруохтаахтар. Ити буолар лааҕырдар билиҥҥи сүрүн соруктара.   

Аҕалар лигаларыттан Сергей Петров аныгы уолаттар кыыстыҥы соҕус буолан эрэллэрин аһаҕастык эттэ. Онон уол оҕону дьиэ муус-мас үлэтигэр, булка-алка сыһыаран, айылҕаҕа чугас гына иитэргэ ыҥырда. Оттон сынньалаҥ лааҕырдарыгар споривнай чааһын күүһүрдэргэ туруоруста.

Сырытыннара сатааҥ

Дьокуускай куорат төрөппүттэрин кэмитиэтиттэн кыттыыны ылбыт Сардаана  Третьякова бэйэтэ үс оҕолоох ийэ эбит. Кини икки улаханын соҕурууҥҥу лааҕырдарга сынньаппытын тус ситиһиитинэн ааҕынар.

--Оҕо сааспар «Артек», «Океан» лааҕырдарга үөрэҕэр уһулуччу эрэ үөрэнээччилэр бараллара. Аны оройуоҥҥа олорор буоллаххына, төһө да путевкалаах буолларгын, куоракка сыыйыахтарын сөбө. Ол курдук, 60-с, 70-с сыллардаахха, оҕоҕут быттаммыт диэн аккаастаан баран, чунуобунньуктар бэйэлэрин оҕолорун ыытар түгэннэрэ баара. Мин бэйэм Уус Алдан  “Солнышко” лааҕырыгар дуоһуйа сынньаммыппын билиҥҥэ диэри үтүө өйдөбүл гына сылдьабын.

Оҕону сайын ахсын лааҕырдрарга ыытыахха наада. Билигин урукку буолбатах, кэмиэрчэскэй этиилэринэн туһаныахха сөп. Маныаха араас чэпчэтиилэр, кешбэктэр баар буоллулар. Сайын сынньаммыт оҕо өйө-санаата кэҥиир, улаатар, сайдар, олох атыннык олоҕу көрөр буолан кэлэр. Дьокуускайга да бэртээхэй лааҕырдар үлэлииллэр. Харчыны харыһыйбакка, оҕолоргутун сырыттыннара сатааҥ, - диэн сүбэлээтэ.

Уолу эр киһилии иитиэххэ

Педагогическай уопсастыбаннас аатыттан кыттыбыт Максим Спиридонов -- “Юные искатели” кулууп салайааччыта, физкультура учуутала.

 Кини төрөппүт оҕотун биэс сааһыттан тыаҕа похуоттарга илдьэ сылдьыбыт. Онон бэйэтин холобуругар олоҕуран, бу маннык айаннар, айылҕаҕа сылдьыы оҕо киһи быһыытынан үтүө хаачыстыбалара сайдалларыгар туһалааҕын бэлиэтээтэ: “Тулуурдаах, дьулуурдаах, ыарахантан саллыбат, хорсун, кытаанах, күүстээх санаалаах буолаллар”, -- диэн.

Аныгы уопсастыбаҕа уол оҕолорбут үксүн кэрэ аҥаардары кытары алтыһан улааталларын санатта. Уһуйааҥҥа, оскуолаҕа үксүн дьахталлар иитэр-үөрэтэр үлэнэн дьарыктаналлар. Оттон эр киһи булааччы-талааччы эрэ быһыытынан сылдьар. Онон эр киһи иитиигэ кыттыһыахтаах диэн сыалтан, бу кулуубун тэрийэргэ санаммыт.

“Юные искатели” кулуупка маҥнайгы көмөнү оҥорууга үөрэнэллэр эбит. Быйыл биир иитиллээччитэ массыына  саахалыгар түбэһэн баран, саннын ыга баанан, элбэх хаана барарын тохтоппут, эбиитин атын эчэйбиттэргэ көмөлөспүт.

Максим Спиридонов кулуубун арыйарыгар, сахалыы тылга оҕолору үөрэтэр соруктаах эбит. Ол эрээри иитиллээччилэрин ортолоругар узбектар, кыргыыстар, нууччалар баалларын иһин, арыый атыннык уһуйан саҕалаабыт: сахалар сиэрдэрин-туомнарын, үгэстэрин билиһиннэрэр.

 2018 сылтан үлэлиир кулууп туристическай маршрута да кэҥээбит. Горнай, Хаҥалас, Дьокуускай сирдэринэн хаамаллар. Бырагырааматыгар сырыы ахсын сонун сүүрээни киллэрэр. Холобур, быйыл афроамериканеһы похуокка илдьэ баран, оҕолор ангылычаанныы саҥаран, омуктуу кэпсэтэргэ эрчиллибиттэр.

Быһаарыллыахтаах боппуруостар

Чиряевтар ааттарынан Дьокуускай куорат национальнай гимназиятын учуутала Виталий Макаров сайыҥҥы лааҕырдарга идэлээх баһаатайдар үлэлиэхтээхтэрин эттэ. Маны тэҥэ матырыйаалынай-тэхэниичэскэй бааза аныгы ирдэбиллэргэ эппиэттээбэтин санатта.

ХИФУ педагогическай этэрээтин бэрэстэбиитэлэ Анна Никифорова сайыҥҥы сынньалаҥы оҕолорго интэриэһинэй гына тэрийэргэ сөптөөх усулуобуйа, туттар тэрил суоҕун ыйда. Ол да буоллар, смена бүтүүтэ оҕолор, барымаары, харах уулаах арахсаллар эбит.

Былаһаакка түмүктүүр тэрээһининэн “Модель современного лагеря” бырайыактааһына буолла. Мустубуттар 5-тии киһилээх хамаандаларга арахсан, сонун көрүүлэрин кэпсээтилэр.

Бастатан туран, матырыйаалынай-тэхэниичэскэй баазаны хаҥатары, куттала суох эйгэни олохтууру, каадырынан хааччыллыыны бэлиэтээтилэр. Каадыр боппуруоһа билиҥҥи кэмҥэ, кырдьык, ураты суолталаммыт дии санаатым. Ол курдук, учууталлар кыһыны быһа үлэлээн баран, аны сайынын сынньаммакка, лааҕырдарга үлэлииллэр эбит. Маныаха хал буолуу, сэниэ-күүс эстиитэ, сылайыы-элэйии, нууччалыы эттэххэ, “выгорание” барара чуолкай. Онон муниципальнай үбүлээһиҥҥэ эбии харчы көрөн, анал идэлээхтэри үлэлэтэргэ эттилэр. Маныаха баһаатайдары бэлэмниир өрөспүүбүлүкэтээҕи анал тэрилтэ баар буолуон баҕаралларын салалтаҕа тиэртилэр. Манна даҕатан эттэххэ, кэлэр 2023 сыл Арассыыйаҕа Педагог уонна настаабынньык сыла эбээт. Аны туран, патриотическай иитиини билигин инники күөҥҥэ туттулар. Онон туруорсуохха сөп. 

Лааҕырдар маллара, миэбэллэрэ олус эргэрбит. Спортивнай инвентарь 80-с сыллартан сылдьар. Манна  эмиэ үбүлээһин көрүллүөн наада..

Сахабыт Сиригэр толору хааччыллыылаах стационарнай лааҕырдар ахсааннарын элбэтэри туруорсаллар. Тоҕо диэтэххэ, киһи эрэ барыта оҕотун соҕуруу сынньата ыытар кыаҕа суох.  

Баһаатайдарга анал куурустары, уопут атастаһар сэминээрдэри сылга хаста да ыытарга этии киирдэ. Оҕолорго психологтар көмөлөрө, “финансовая грамотность”, спорт, туризм, аныгы технологиялар дьарыктара булгуччу баар буолуохтаахтарын ыйдылар.

Сайыҥҥы лааҕырга оҕо аһылыга иҥэмтэлээҕин ааһан, бүлүүдэтин көрүҥэ араас буолуохтаах. Оннооҕор: “Шведскэй остуол да быһыытынан эбитэ буоллар”, -- дэстилэр.

Сылы эргиччи

«Сосновый бор» киин отделын начаалынньыга Светлана Васильева кэпсээбитинэн, матырыйаалынай-тэхэниичэскэй баазаны хаҥатыы боппуруоһа судаарыстыбаннай өйөбүл бырагырааматыгар киирбит. Маныаха Ил Түмэҥҥэ этиилэрин, үбүлээһин боппуруоһун тиэрдибиттэр. Инклюзивнай сменалар үлэлииллэригэр кыһаллаллар. Гранынан араас өйөбүл элбээбитин, маныаха улуустар актыыбынайдык кытталларыгар ыҥырда. Билигин Саха Сирин үрдүнэн реестргэ 51 лааҕыр киирэн турар. Олортон биир эрэ сылы төгүрүччү үлэлиир. Маннык лааҕырдар элбииллэрэ олус наадалаах буоларын тоһоҕолоото. Табаҕа тумулугар тутулла турар лааҕыр 2024 сылга үлэҕэ киирэрин күүтэллэр.

Урукку сыллары кытары тэҥнээтэххэ, оҕо сайыҥҥы лааҕырдарынан хабыллара элбээбит. Маныаха тустаах бырагыраамалар, кешбэктэр киирбиттэрэ сабыдыаллаата. Холобур, Аартыка оҕолоругар федеральнай лааҕырдарга сынньаныы босхо буолла, айаннара кытары төлөнөр.

Бу форумҥа этиллибит санаалар олоххо киирэрин ситиһиэх тустаахпыт.