Общество

Ити кэмтэн ылата нэһилиэккэ, холкуоска холбоһуктааһын саҕаланан, "Тахсыбыт Сардаҥа", "Кыһыл Сис", "Куохара" (кэлин Ленин аатынан) диэн үс холкуостар тэриллибиттэрэ. Саҥа тэриллибит колхуостар ыччаттара түмсэн, ыччат биригээдэлэрин тэринэн, күргүөмүнэн бииргэ сылдьан, үлэлээн-хамсаан, бииргэ сынньанан, өрө көтөҕүллэн, олус көхтөөхтүк олоҕу сайыннаран испиттэрэ. Итинник таһаарыылаахтык, айымньылаахтык, күүрэн-хааран үлэлии-хамсыы, айа-тута, үүнэ-сайда олордохторуна дойдуга эмискэ уоттаах сэрии саҕаламмыта, умайар уот кураан сатыылаабыта.
​1941- 1945 сс. Советскай норуот бүттүүнэ фашистскай Германия кыыллыы саба түһүүтүн утары ыыппыт Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэриигэ саха норуотугар, ол иһигэр, чуолаан, ордук Мэлдьэхси нэһилиэгин дьонун-сэргэтин олохторугар, инники дьылҕаларыгар улахан трагедиянан буолан ааспыта. Биһиги нэһилиэкпит сэрии сылларыгар олус улаханнык эмсэҕэлээбитэ, бу сыллар нэһилиэк дьонун дьылҕаларыгар ыар тыыннаммыттара, үгүстэр олохторо огдолуйбута, сүрэххэ-быарга оспот бааһы-үүтү хаалларбыттара, дойдуларыттан огдолуппута.
​Сэрии нэһилиэк биир да ыалын тэлгэһэтин тумнан ааспатаҕа. Дьон эдэр, чэгиэн, доруобай, туруу үлэһит өттө барыта хара дьайдаах өстөөхтөртөн Ийэ дойдуларын көмүскүү уот сэриигэ барбыттара. Маныаха эбии аны дойдуга уот кураан, сут сыллар мэҥэһик буолбуттара.
​Фроҥҥа көмөлөһөн, балык бултааһыныгар диэн ааттаан, хоту Кэбээйи оройуонугар 179 хаһаайыстыбалаах, 554 дууһалаах "Кыһыл сис" уонна Ленин аатынан холкуостары күүс өттүнэн көһөрүүгэ утаарбыттара. Олус хойутаан ыытаннар, ыкса күһүн айаннаан иһэн, уонна тиийэн баран тоҥууттан-хатыыттан, аччыктааһынтан, бэлэмэ суох сиргэ-уокка тиийэннэр, ыарыыттан-сүтүүттэн 105 киһибит өлөннөр, көмүс уҥуохтара ол дойдуга хаалбыттара, тыыннаах ордубуттара сир-дойду ахсын тыын былдьаһан ыһыллыбыттара. Чурапчы оройуонун 41 көһүүгэ барбыт холкуостарыттан сыччах биһиги эрэ - "Кыһыл сис" холкуоспут көһүүттэн дойдутугар эргиллибэт дьылҕаламмыта.
​Дьэ, итинтэн ылата, үйэ саҕаланыытыгар ким-хайа иннинэ таҥара дьиэтин туттаран духуобунаһы саҕалаабыт, оскуоланы аһан үөрэҕи-билиини тарҕаппыт, холбоһуктааһын сылларыгар холкуостары тэринэн күүрээннээх үлэни-хамнаһы тэниппит "баай байбыт, тот торолуйбут дойдута" – ытык Мэлдьэхси дьоно-сэргэтэ ыһыллан, сирэ-уота быраҕыллан, сылгыта-сүөһүтэ эстэн, күн бүгүн ааттыын-сурахтыын сүтүүтэ саҕаламмыта, туспа нэһилиэк быһыытынан эһиллибитэ 70-ча сыл буолла.

​

Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэриигэ Мэлдьэхси нэһилиэгиттэн төрүттээх 149 туруу, үлэһит дьон, үүнэн иһэр ыччаттар бэбиэскэ тутан ыҥырыллыбыттара. Мэлдьэхси Чурапчы оройуонугар киирэр 18 нэһилиэктэн төрдүһүнэн саамай элбэх киһини сэрии толоонугар ыыппыт нэһилиэгинэн буолар. Маны сэргэ өссө 1940 сыллаахха нэһилиэк икки киһитэ, Попов И.Ф уонна Романов В.С. финнэри утары сэриигэ Саха сирин чулуу уолаттарын кытары тылланан барбыттар эбит. Ол эрээри, оччотооҕуга сиринэн айаннааһын ыраах сиргэ тиийиигэ үгүс ыарахаттардаах, моһоллордоох буолан, олус уһун бириэмэни, айаны ылбытынан сэрии эрдэ бүтэн хаалан, кыргыһыыга киирбэккэ эрэ төннөн кэлбиттэрэ. Аҕа дойдуну хааннаах халабырдьыттартан босхолуур иһин уоттаах сэриигэ 117 киһи Арҕаа фроҥҥа Германияны утары сэриилэспиттэрэ, 9 киһи Илиҥҥи-Японияны кытары сэриигэ кыттыбыттара, онтон 23 киһи үлэ фронугар сылдьыбыттара. Ыҥырыллыбыт дьонтон 109-тара кэргэннэнэ да илик сулумах уолаттар этилэр, 39-һа кэргэннээх, оҕолордоох дьон этэ, барыта 61 оҕо аҕалара сэриигэ бараннар ийэлэрин кытары хаалбыттара. Сэриигэ барбыттартан 99-ра 20-30 диэри саастаах эдэр дьон этэ, онтон 37-рэ сүүрбэлэрин да туола илик эдэркээн уолаттар... Ол курдук: Посельскай Михаил Петрович, Пестерев Василий Дмитриевич, Григорьев Никифор Егорович, Романов Семен Петрович, Сокольников Василий Егорович, Ходулов Федор Федорович, Андреев Николай Николаевич, Марков Егор Афанасьевич, Мунхалов Иннокентий Егорович, Петров Егор Васильевич, Тарабукин Егор Ильич о.д.а.

​

Сэрии Мэлдьэхси үгүс ыалларыгар ыар сүтүгү аҕалбыта. Үгүстэр иитэр-аһатар дьонноро, уолаттара уонна аҕалара суох хаалбыттара. Нэһилиэк 71 чулуу, үүнэн иһэр эдэр ыччаттара кыргыһыы толоонугар сырдык тыыннарын толук ууран охтубуттара. Өлбүт буойуннартан 21-30-гар диэри саастаах 45 эдэр дьон уонна 20-лэрин туола да илик эдэркээн уолаттар этилэр. Ол эбэтэр 71 өлбүт буойуннартан 62-тэ (87,4%) олохторун саҥа саҕалаан эрэр, нэһилиэк инники кэскиллэрэ ыччаттар сэрии уотугар умсубуттара. Арҕаа фроҥҥа сэриилэспит 117 буойунтан 70-лара кыргыһыы толоонуттан эргиллибэккэ, көмүс уҥуохтара ол дойдуларга урусхал буолбуттара. Нэһилиэктэн сэриигэ кыттыбыт 15 офицертан 14-дэ, 10 сержантан 6-та дойдуларыгар эргиллибэтэхтэрэ. 39 дьиэ-кэргэттэрдээх дьоннортон 23-һэ кыргыһыы толоонугар охтубуттара, 32 оҕо тулаайах хаалбыттара. 109 сулумах дьонтон 48 өлбүттэрэ, сорох ыаллар күҥҥэ көрбүт соҕотох чыычаахтарыттан, иитэр-аһатар киһилэриттэн мэлийбиттэрэ. Фроҥҥа өлбүт 71 киһиттэн 41-гэр "сураҕа суох сүттүлэр" диэн биллэрии кэлбитэ, ол дьоммут барахсаттар чэгиэн этилэрэ, көмүс уҥуохтара ханна тиийэн күл-көмөр, урусхал буолтара үйэлэр тухары биллибэккэ хаалар дьылҕаланнахтара.
​Биллэрин курдук, сэрии сылларыгар коммунистическай партия дойду көмүскэлин иһин эппиэтинэһи бүтүннүүтүн бэйэтигэр ылынан, күүс-күдэх бары источниктарын сэрии туһугар түмэн, сэрии кырдьыктаах сыалын норуокка өйдөтөн, бүттүүн советскай норуоту харса суох охсуһууга туруорбута уонна Кыайыыга сирдээбитэ. Ол иһигэр Мэлдьэхси нэһилиэгэ сэриигэ 9 коммуниһы, 40 комсомол чилиэнин биэрбитэ – бу оройуоҥҥа эмиэ үрдүк көрдөрүү.
​Мэлдьэхси коммунистара – летчик, полк штабын начальнига, капитан Аммосов Семен Егорович, политрук Андросов Василий Петрович, "Тахсыбыт Сардаҥа" холкуос председателэ Тарабукин Николай Семенович, политрук Попов Иннокентий Федорович, "Тахсыбыт Сардаҥа" холкуос чилиэнэ, чулуу үлэһит Далбаев Михаил Прокопьевич кыргыһыы хонуутугар геройдуу охтубуттара, оттон Кузьмин Иван Дмитриевич, Пестерев Александр Кузьмич, Платонов Константин Петрович, Родионов Николай Григорьевич сэрииттэн тыыннаах эргиллии үөрүүтүн билбиттэрэ. Нэһилиэктэн ыҥырыллыбыт 40 комсомол чилиэниттэн 33-һэ сэрии толоонуттан эргиллибэтэхтэрэ. Биһиги нэһилиэктэн 10 учуутал үөрэхтээх уонна үөрэнэ сылдьар уолаттар сэриигэ ыҥырыллан барбыттара, кинилэртэн 7-лэрэ сэрии хонуутугар үйэ-саас хаалбыттара.

Хаартыскаҕа:  Мэлдьэхси, Хоптого нэһилиэгин бэтэрээннэрэ, Улуу Кыайыы 20 с. военком Сотниковы кытта. Чурапчы улууһа, Дирин сэл. 1965 с

2005 сыллаахха ыытыллыбыт Улуу Кыайыы 60 сылын көрсөр өрөгөйдөөх ыһыахха Мэлдьэхсибит буоругар түмсүүбүтүгэр нэһилиэкпит 148 буойуттарыттан тыыннаах тиийбит биир да киһитэ суох хаалбыппыт барыбытыгар Улуу кутурҕанынан буолбута.
​Мэлдьэхси нэһилиэгин хоһуун буойуннара Аҕа дойду сэриитин бары фроннарыгар, ол иһигэр Москва, Сталинград, Ленинград куораттары көмүскээһиҥҥэ, Курскай Тоҕойго, Старай Руссаҕа, Ильмень күөлгэ, оннооҕор Крымҥа тиийэ – быһаччыта Балтийскай муораттан Чернай муораҕа тиийэ бары фроннарга буолбут кырыктаах кыргыһыыларга хорсуннук сэриилэспиттэрэ.
​Сталинград кыргыһыытыгар "Тахсыбыт Сардаҥа" холкуостан 1942 с. сайын сэриигэ ыҥырыллан 4 киһи кыттыбыттара: Далбаев Лука Прокопьевич, Корякин Дмитрий Николаевич, Тарабукин Осип Сергеевич, Тарабукин Николай Семенович. Кинилэр төрдүөн 315-с стрелковай дивизияҕа 886-с стрелковай полкаҕа бииргэ сылдьыбыттара. Уралга үөрэтэ түһэн баран Сталинград сэриитигэр киллэрбиттэрэ. Лука Далбаев 1942с. сэтинньи ыйга кэргэнигэр суруйбут суругар эппит: "...Билигин Сталинград таһыгар баарбын... мин өскөтүн өллөхпүнэ даҕаны хомойуом суоҕа. Ийэ дойдум, норуот көмүскэлин иһин өлүөҕүм. Өллөхпүнэ даҕаны төрөөбүт сирбэр оҕолордоохпун, мин ааппын ааттатыахтара". "... биһиги чааспыт күүстээх, уодаһыннаах утарсыыны оҥорон, өстөөҕү үлтү сынньа турар, биир уллуҥах сир хаан тохтуута суох бэриллибэт. Миэхэ аны суруйумаҥ. Бу мин эһиэхэ тиһэх суругум буолар. Фронт уоттаах сэриититтэн ортохпуна бэйэм суруйуом". Ол эрээри... мантан ылата Ытык Мэлдьэхси сиригэр саллаат суруга кэлбэтэҕэ. Биир ый устата намыраабатах суостаах сэрии инники кирбиитигэр сылдьан Далбаев Лука Прокопьевич 1942с. ахсынньы 24 күнүгэр өстөөх соллоҥноох буулдьатыттан өлбүтэ.
​Арыый хойутуу Тарабукин Осип Сергеевич улаханнык бааһыран, сэрии инбэлиитэ да буоллар, дойдутугар эргиллэр дьолломмута. Кини сэрииттэн Албан Аат III степенэ орденнаах, "Сталинград оборонатын иһин" мэтээллээх эргиллибитэ. Оттон Тарабукин Николай Семенович, Корякин Дмитрий Николаевич, ону сэргэ Корякин Семен Степанович, Петров Андрей Елисеевич Сталинград сэриитин түмүктэһэн, сүҥкэннээх кыайыы үөрүүтүн үллэстэн, сэрии уотугар буһан-хатан, байыаннай чаастарын кытта соҕуруулуу-арҕаа сэриилэһэн бара турбуттара.
​Мэлдьэхси сэрииһит уолаттара Григорьев Степан Игнатьевич, Корякин Никита Иванович, Пестерев Алексей Иванович, Корякин Николай Петрович, Аммосов Дмитрий Яковлевич, Аммосов Николай Николаевич – Курскай Тоҕой сэриитигэр, Посельскай Семен Иннокентьевич, Родионов Николай Григорьевич, Корякин Николай Николаевич, Марков Иван Иванович, Корякин Дмитрий Егорович – Ильмень күөл, Старай Русса кырыктаах кыргыһыыларыгар кыттыбыттара. Петров Андрей Елисеевич, Тарабукин Михаил Григорьевич, Марков Илья Иванович, Платонов Константин Петрович, Пестерев Алексей Иванович, Филиппов Дмитрий Егорович – I, убайдыы быраат Илья Николаевич, Николай Николаевич Андреевтар, Попов Иннокентий Федорович о.д.а. фашистартан Украинаны, Белоруссияны, Прибалтика республикаларын уонна Илин Европа дойдуларын босхолуур сэриилэргэ актыыбынай кыттыыны ылбыттара. Оттон Петров А.Е., Филиппов Д.Е. – I, Марков И.И. өстөөҕү бэйэтин арҕаҕар, Берлин куоракка тиийэ үлтү сынньан, кимэн киирбиттэрэ, сэриини түмүктээбиттэрэ.
​

Мэлдьэхси буойуттара Советскай Армия сэбилэниилээх күүстэрин бары биистэригэр кыттан сэриилэспиттэрэ. Ол курдук летчиктар: Аммосов Семен Егорович – капитан званиелаах, полк штабын начальнига буолбута, Пестерев Семен Петрович-II – лейтенант званиелаах бойобуой летчик, Романов Семен Петрович – офицер, сэрии иннинэ летнай оскуоланы бүтэрэн летчик буолбута, сэрии кэмигэр тыылга эдэр буойуттары бэлэмнээһиҥҥэ үлэлээбитэ. Летчик Семен Петрович Пестерев летнай училищены бүтэрээт, салгыҥҥа кырыктаах кыргыһыыларга киирбитэ. Кини 1941 сыл бүтүүтүгэр саҥаһыгар Мучина Еленаҕа ыыппыт суругар маннык строкалар бааллара диэн Пестерев Алексей Иванович - Дакылааччыт суруйар: "Тус бэйэбиттэн уонна Калинаттан истиҥ-итии эҕэрдэтэ тутуҥ! Немец летчиктарын утары салгыҥҥа сэриилэһэбит. Өстөөх самолеттара элбэх, техникалара күүстээх. Күндү саҥаһым уонна аймахтарым, баҕар бу мин бүтэһик суругум буолуон сөп. Эһиэхэ бары үчүгэйи баҕара хаалабын". Бу кэнниттэн сурук, кырдьык, кэлбэт буолбута. Ити курдук 1941с. немец самолеттара салгыҥҥа баһыйар күүстээх эрдэхтэринэ, 21 саастаах Мэлдьэхси биир хоһуун мохсоҕоло – летчик Пестерев С.П.- II хорсуннук сэриилэһэ сылдьан эдэр олоҕо быстыбыта.
​Советскай Армия оччотооҕуга саамай күүстээх, уустук техническай оҥоһуулаах орудиетыгар – "Катюша" реактивнай миномет расчетугар Мэлдьэхси икки буойуттара - Пестерев Алексей Иванович, Платонов Константин Петрович сулууспалаабыттара.
​Аатырбыт советскай танк Т-34 расчетугар Посельскай Петр Васильевич (Мөрөстөөн) сэриилэспитэ.
​Үрдүнэн көтөр кынаттааҕы, аттынан сүүрэр атахтааҕы аһарбат кыраҕы харахтаах бастыҥ булчут Аммосов Дмитрий Яковлевич снайперскай винтовка тутан өстөөх тыыннаах күүһүн ылҕааһыҥҥа хаста даҕаны бааһыра-бааһыра кыргыспыта, "Албан Аат" III-с степеннээх орденынан наҕараадаламмыта.

​Сэрии буолуон иннинэ байыаннай үөрэхтэри бүтэрэннэр уонна сэрии кутаатыгар уһаарыллан биһиги нэһилиэктэн бэртээхэй командирдар үүнэн, үөскээн тахсыбыттара. Мэлдьэхси биһиги оройуоҥҥа А.Д.У.С.-гэр саамай элбэх офицеры-командирдары фроҥҥа биэрбит, сэриигэ кытыннарбыт нэһилиэгинэн буолар. Ол курдук нэһилиэктэн 15 офицер, 10 сержант (25 командир) Кыһыл Армия кэккэтигэр сэриилэспиттэрэ.
​Мэлдьэхси буойуттарыттан Аҕа дойдуну көмүскүүр сэрии сылларыгар көрдөрбүт хорсун быһыыларын, бойобуой үтүөлэрин иһин фроҥҥа сылдьар кэмнэригэр 17 буойун орденнарынан, 24 буойун медалларынан наҕараадаламмыттара. Улууспутугар сэриигэ сылдьан 4 эрэ буойун "Кыһыл Знамя" орденынан наҕараадаламмыттарыттан иккитэ Мэлдьэхсилэр. Ол – летчик, капитан, штаб начальнига Аммосов Семен Егорович уонна хорсун буойун, кэлин милиция үлэһитэ буолбут Тарабукин Михаил Григорьевич буолаллар.
​"Кыһыл Сулус", Аҕа дойду сэриитин I уонна II-с степеннээх орденнарын, итиэннэ, "Хорсунун иһин", "Бойобуой үтүөлэрин иһин", "Кенигсберы ылыы иһин", "Берлины ылыы иһин" бойобуой мэтээллэри иилинэн сэриини түмүктээбит, "Туйгун артиллерист" знактаах, сэриигэ түөрт төгүл бааһырбыт уонна саҥаттан фроҥҥа төннөн испит, Верховнай Кылаабынай командующай И.В. Сталинтан 11 махтал суруктардаах, 76 мм-даах пушка наводчига, расчет командира, старшай сержант званиелаах Марков Илья Иванович сэрииттэн этэҥҥэ эргиллэр дьолломмута.
​Петров Андрей Елисеевич сэриини Сталинград анныттан саҕалаан баран Берлин куоракка тиийэн түмүктээбит аҕыйах буойуттартан биирдэстэрэ этэ. Сэриигэ үс төгүл бааһырбыта, "Кыһыл Сулус" орденынан, "Сталинград оборонатын иһин", "Бойобуой үтүөлэрин иһин", "Кенигсберы ылыы иһин", "Берлины ылыы иһин" медалларынан наҕараадаланан эргиллибитэ. Журналист идэтинэн "Кыым" хаһыакка 1990 сылга диэри үлэлээбитэ. Мантан да атын орденнарынан, мэтээллэринэн наҕараадаламмыт бэрт үгүс буойуттары ааттыы туруохха сөп.
​Мэлдьэхси буойуттара кырыктаах кыргыһыыларга кытта сылдьан, өлөр-тиллэр былдьаһыкка да сырытталлар, дойдуларын, аймах-билэ дьоннорун, кэргэттэрин, төрөөбүт ахтылҕаннаах төрүт буордарын – Мэлдьэхсилэрин кытта сибээстэрин быспатахтара. Кинилэр фронтан ыыппыт буорах сыттаах бэрт үгүс суруктарыгар дойдуларыгар ахтылҕаннара, өһүөннээх өстөөҕү хайаан да кыайар туһугар бигэ эрэл санаалара этиллэллэрэ.

Сэрии суостаах дьулаан күүһүн, урусхаллыыр, алдьатар, өлөрөр-өһөрөр ынырык көстүүтүн, кими да, тугу да харыстаабат уодаһыннаах быһыытын Мэлдьэхси биир чаҕылхай, киэн туттар сэрииһит уола, Кыһыл Армия килбиэннээх командира, старшай лейтенант Посельскай Иннокентий Иннокентьевич кыргыһыы толоонуттан дьонугар ыыппыт фронтовой суруктарыттан көрүөххэ сөп. Аныгы көлүөнэ ыччаттар сэрии дьулаан содулун өйдүүллэрин туһуттан, Иннокентий Иннокентьевич оччотооҕуга эт хараҕынан көрбүтүн, дууһатынан билбитин бэйэтэ суруйбутун курдук нууччалыы тылынан тиэрдэбин. Сурук 1942с. күһүн суруллубут. "Родные! Чувствую себя хорошо. Здоровье крепкое, а жизнь по военному времени. Здесь кроме свиста пуль и снарядов других новостей нет. Иногда думаешь: вот конец пришел, но остаешься в живых, а товарищ, который рядом лежал и разговаривал с тобой, уже мертвый. А твоя очередь может прийти в любую минуту. Вообще, война совсем не то, что пишут в книгах и газетах... Я четвертый месяц нахожусь на фронте и видел всякое. Видел разрушенные селения, мимо которых проходили. Здесь раньше были колхозы, дома, в которых жили люди, а сейчас на их месте – черные пепелища и торчащие трубы, а некоторые деревни вообще стерты с лица земли. Ни людей, ни скота не видать. Столько людей крова лишились, родители – детей, дети – родителей. Когда мы освобождаем новые деревни, то видим, что немцы все, что могли – сожгли, убили, многих взяли в плен. Никого не жалели – ни стариков, ни женщин, ни детей. Прежде чем убить – истязали, лица, тела – изуродованы... В такую деревню когда входишь – слезы текут из глаз. А сколько таких деревень впереди?.. Как вы работаете в это трудное время? Везде народ без отдыха работает для фронта, и я верю, что и вы трудитесь для фронта. Не покладая сил. Я буду врагам проклятым мстить за все это... Верьте, победа будет за нами. Новостей больше нет. Если жив буду, фашистов прикончим, тогда обо всем и поговорим. Остаюсь с пожеланиями доброй жизни и благословляю вас. Ваш сын Кеша".

​Итинник өстөөхтөргө абаран-сатаран туран, Ийэ дойдуга көҥүлүн, тутулуга суох буолуутун , кыайыыга, эйэлээх олоххо тиийэн чэчирии сайдарын туһугар Мэлдьэхси биир чулуу уола, офицер Посельскай И.И. 2-с Ударнай Армия, 360-с стрелковай дивизиятын 1193-с стрелковай полкатын бастакы минометнай ротатын командирынан сылдьан, 1942с. ахсынньы 31 күнүгэр төбөтүгэр ыараханнык бааһыран госпитальга киирэн баран үтүөрбэккэ сырдык тыына быстыбыта.
​Сэрии тугу да билиммэт ыар, кытаанах сокуонун, киһи олоҕун, дьылҕатын талбытынан быһаарар киэлитин, нүдьү-балай кэмэлдьитин Мэлдьэхси буойуттара, дьоно-сэргэтэ эттэринэн-хааннарынан, олохторун дьылҕатынан, дууһаларын ыарыытынан толору билбиттэрэ, тулуйбуттара, турууласпыттара.

​"Кыһыл Сис" колхоз чилиэнэ Аммосов Николай Николаевич – Торуойап Ньукулай 1941с. бэс ыйын 25 күнүгэр бастакы хомуурга сэриигэ ыҥырыллыбыта, кэргэнэ Парасковья Константиновна 4 оҕотун кытары бэйэлэрэ эрэ олорон хаалбыттара. Николай хас да сыл кырыктаах кыргыһыыларга кыттан, Курскай Тоҕой хабыр хапсыһыыларын ортотунан ааһан, Орел куораты босхолооһуҥҥа уҥа илиитин уҥуоҕун снаряд оскуолката үлтү тэбэн, уһуннук эмтэнэн, сэрии инбэлиитэ буолан, түөһүгэр Албан Аат III-с степеннээх орденнаах дойдутугар 1944с. эргиллэн кэлбитэ. Дьоно Кэбээйигэ көһүүгэ барбыттарын эккирэтэн Сииттэҕэ тиийбитэ, кэргэнэ Парасковья хоргуйан, ыалдьан өлөөрү уһугулаан сытара, икки хонон баран өлөн хаалаахтаабыта. Оччолорго кини 30-х эрэ эдэр дьахтар этэ. Түөрт кыра оҕолор Ньукулай көрүүтүгэр хаалбыттара, кини Нам сиригэр Маймаҕаҕа көһөн киирбитэ. Аны онно Ньукулайы, ыараханнык бааһырбытын, инбэлиитин, кэргэнэ өлбүтүн, 4 оҕону соҕотоҕун иитэрин кэрэйбэккэ, оҕолору тулаайах хаалларан туран, иккистээн сэриигэ ыҥырар повестка туттараллар. Онон, Сангаар таас чохтоох руднигарүлэ фронугар утаараллар. Тулаайах хаалбыт оҕолоруттан уоллаах кыыһа, икки оҕото утуу-субуу күн сириттэн сүппүттэрэ. Дьэ, ыарахан олох, ыарахан дьылҕа диэтэҕиҥ. Киһи эрэ барыта ити олох охсууларын тулуйуо суоҕа эбитэ буолуо, ол эрээри, олох ити охсуулара эр санаалаах, хорсун киһи санаатын булгуруппатахтара, тулуйан, ыар охсууну саллааттыы эрдээхтик туораан олох иһин салгыы охсуспута! Олохтоох колхозка чилиэнинэн киирэн, хаалбыт икки кыыс оҕотун иитэн, олоҕун саҥалыы оҥостон, үлэлээн, олорон барбыта. Николай Николаевич Нам оройуонун бочуоттаах бастыҥ үлэһитэ, ытыктанар ыала буолан, дьоһуннаах олоҕу олорон, 1982 с. 78 сааһыгар тиийэн баран өлбүтэ.
​Григорьев Степан Игнатьевич – Уус Ыстапаан 1942с. иккис улахан хомуурга повесткаланан, кэргэнин, үс саастаах оҕотун хаалларан, сэриигэ аттаммыта. Курскай Тоҕой улахан хаан тохтуулаах, кырыктаах кыргыһыытыгар кыттыыны ылан, "Хорсунун иһин" медалынан наҕараадаламмыта. Салгыы Украинскай фроҥҥа сэриилэһэн Европа Государстволарын босхолоспута. Ыстапаан сэрии устата хас да төгүл бааһырбыта. Биир бааһырыытыгар, өйө суох сытан, өстөөх билиэнигэр түбэспитэ. Билиэҥҥэ балачча сылдьымахтаабытын кэннэ, биир түгэҥҥэ, өстөөх чугуйуутугар сөп түбэһиннэрэн, мүччү туттаран билиэнтэн босхоломмута. Ол кэнниттэн, биллэн турар, НКВД бэрэбиэркэтигэр, араас доппуруоска уһуннук эрэйдэммитэ. Ол эрээри, билиэн түбэһии барыта Ийэ дойдуну таҥнарыы буолбатаҕын дакаастааннар, Ыстапаан салгыы сэриилэһэ барбыта. Сэриини Венгрия сиригэр тиийэн түмүктээбитэ уонна 1945 сыл бүтүүтүгэр дойдутугар кэлэн дьонун ирдэспитэ. Кэргэнэ оҕотунаан хоту көһүүгэ баран өлбүт ынырык сурахтарын истибитэ, ирдэһэн да булбатаҕа. Ол эрээри хорсун буойун олоххо тардыһыыта аһыытын, абатын-сататын баһыйан, олоҕун эмиэ саҥаттан оҥостон, колхозка киирэн, бастыҥ тимир ууһа, дьиэ-кэргэн аҕа баһылыга буолан үлэлээн-хамсаан, олох олорон барбыта. Иккис олоҕуттан Ыстапаан 9 оҕолонон, 20-чэ сиэннэнэн, үгүс хос сиэттэрдэнэн дьоһуннаах олоҕу олорон, 90 сааһын аһаран баран, 2004с. өлбүтэ. Кэннигэр хаалбыт кэнчээри ыччаттара кини олоҕун салгыыллар.
​Сэрии Мэлдьэхси нэһилиэгин үгүс ыалларыгар ыар сүтүгү аҕалбыта, үгүстэр иитэр-аһатар дьоно суох хаалбыттара.

Пестерев Петр Егорович – Сөрөммөт Бүөтүр үс уола үһүөн, сэрии саҕаланаатын, бастакы хомуурга ыҥырыллыбыттара. Летчик Семен 1941с., Гаврил 1943с. кыргыһыы хонуутугар охтубуттара. Пестерев Фома Петрович үс уолуттан иккитэ – Никифор, Иван сэрииттэн эргиллибэтэхтэрэ. Марков Иван Федорович үс көмүс чыычаах уолаттарыттан икки улахана – Иван, Александр Ийэ дойдуларын көмүскэлигэр хорсуннар өлүүлэринэн охтубуттара. Күндүлгэ олохтоох Портнягин Яков Никифорович – Балай Чыычаах икки уола, Афанасий уонна Егор көмүс уҥуохтара кыргыһыы толоонугар урусхал буолан хаалбыттара. Далбаев Прокопий Николаевич икки олоҕуттан 4 уоллаах этэ, олортон 3 уолу фроҥҥа илдьэ барбыттара. Сэрии толоонуттан икки уола - Лука, Михаил эргиллибэтэхтэрэ. Онтон да атын дьылҕалары ааҕа туруохха сөп.

Хаартыскаҕа 2-с Мэлдьэхси бэтэрээннэрэ

Оконешникова Дарья Харлампьевна, норуокка биллибит аатынан Суон Даарыйа, кэргэнэ эрдэ өлбүтэ, онтон күҥҥэ көрбүт собус-соҕотох оҕотун, уолун Уоһугу, бастакы хомуурга уоттаах сэриигэ атаарбыта. Ити күнтэн ийэ эрэйдээх уола сэрииттэн эргиллэрин кэтэһэр-манаһар унньуктаах уһун күнэ-дьыла, олоҕо саҕаламмыта. Уоһук ити сыл кыһыныгар сэриилэһэ сылдьан сураҕа суох сүппүтүн туһунан биллэрии кэлбитин, оччотооҕу нэһилиэк салалтата, дьоно-сэргэтэ, сүбэлэһэн баран, эмээхсин оҕотун олус кэтэһэрин, суохтуурун, айманарын-иэйэрин иһин, ордук буорайыа, иэдэйиэ, өлөн барыа диэннэр, харыстаан, кистииргэ быһаарыммыттара. Инньэ гынан сэрии былаһын тухары, онтон салгыы сэрии бүппүтүн да кэннэ Даарыйа, уолум сылайан-элэйэн, аччыктаан бу тиийэн кэлиэҕэ диэн, ас астаан хаһаана-хаһаана кэтэһээхтиирэ. Аһын сытытан кэбиһэн, тоҕо-тоҕо саҥардан иһээхтиирэ... Ийэ барахсан оҕото сэриигэ аттаммыт суолун төрдүгэр уолун кэтэһэн төһөлөөх уһун күннэри-түүннэри атаарбытын, төһөлөөх көмүскэтин уутун тоҕон, төбөтүн хоҥкутан олороохтообутун, арай, үөһэ халлаантан айбыт Аар тойон таҥара бэйэтэ эрэ билэн эрдэҕэ. Даарыйа эрэйдээх өлөр да чааһыгар "оҕом кэллэҕинэ аһатаарыҥ, аһын саҥардан иһээриҥ" диэн кэриэһин этэ сытаахтаабыта. Итинник, биһиги нэһилиэк сэриигэ барбыт оҕолордоох, кэргэттэрдээх ийэлэрэ барахсаттар, унньуктаах уһун, ыар кэтэһиигэ олороннор, үгүстэр өлбүт, сураҕа суох сүппүт биллэриилэрин тутан баран, төһөлөөх харахтарын уутун тохпуттарын, дууһаларын алларыппыттарын, кутурҕан ыар баттыгын нарын санныларыгар сүкпүттэрин тугунан кэмнээн билиэхпит баарай?..
​Сэрии уотун ортотунан ааспыт, буорах сытын амсайбыт, буулдьа, снаряд иһиириитин истибит, эттэрин-сииннэрин ибилитэ тэптэрбит, өлөр-өлүү айаҕын өҥөйбүт, тоҕуста туораабыт, сап саҕаттан салҕанан тыыннаах эргиллибит фронтовиктар: Посельскай Семен Иннокентьевич – Сэмэҥкэ, Тарабукин Осип Сергеевич, Корякин Иван Михайлович – Уйбааскы, Корякин Николай Николаевич – Ньукулаайабыс, Габышев Георгий Романович, Пестерев Александр Кузьмич, Романов Сергей Петрович, Тарабукин Семен Семенович – Маат Сэмэн, Григорьев Степан Игнатьевич – Уус Ыстапаан, Аммосов Дмитрий Яковлевич, Родионов Николай Григорьевич, Андреев Илья Николаевич, Андреев Николай Николаевич, Аммосов Василий Алексеевич, Васильев Николай Иванович, Иванов Афанасий Филиппович, Марков Егор Иннокентьевич, Колесов Егор Яковлевич, Пестерев Василий Петрович, Попов Алексей Архипович, Посельскай Петр Петрович о.д.а. дойдуларыгар кэлээт, дьону-сэргэни күргүөмнээх үлэҕэ көҕүлээн, батыһыннаран, айгыраабыт олоҕу өрө көтөҕөр туһугар нэһилиэк, колхоз саамай тутаах, эппиэттээх салаа үлэлэригэр биир күн өрөөбөккө үлэ оргуйар үөһүгэр түспүттэрэ.
​Үлэ-хамнас күөстүү оргуйан, олох сыыйа тупсан, олохтоохтор санаалара кэлэн, Ытык Мэлдьэхси үрдүнэн эмиэ ырыа-тойук дьиэрэйэн, оҕо-уруу дэлэйэн, ынах-сүөһү маҕыраан, атыыр сылгы кистээн, дьон-сэргэ тоҕуоруһан испитэ. Нэһилиэк эмиэ үлэ үгүс салааларын баһылаан-көһүлээн, бастыҥ көрдөрүүлэринэн, кыайыылаах үлэһит дьонунан оройуоҥҥа биллэн-көстөн, инники кэккэҕэ тахсан испитэ... Ол эрээри ол туһунан туспа кэпсээн, атын сэһэн.
​Нэһилиэк сэриигэ өлбүт буойуттарын сырдык кэриэстэрин үйэтитэр туһугар Мэлдьэхси дьоно-сэргэтэ Посельскай Дмитрий Петрович көҕүлээһининэн уонна тэрийиитинэн 1948с. Аччыгый Ньүлдьү алааһынааҕы саҥа бөһүөлэккэ дьоһуннаах өйдөбүнньүк мас памятнигы оҥорбуттара күн бүгүҥҥэ диэри олус бэркэ турар.

​Хаартыскаҕа Мэлдьэхми бэтэрээннэрэ, Кыайыы 25 сыла, 1970 с, хаҥастан уҥа Тарабукин О.С, Аммосов Д.Я, Пестерев А.К., Корякин Н.Н, Тарабукин С.С, КузьминИ.Д

Кыайыы 25 сылын көрсө 1970с. Мэлдьэхси биир чулуу кыыһа Посельская Ольга Петровна тэрийиитинэн, бэйэтинэн сүүрэн-көтөн, нэһилиэктэн сэриигэ баран өлбүт буойуттарга тимиринэн стендэ-пааматынньыгы оҥорторбута, Уһун Баска өйдөбүнньүк сэргэни туруортарбыта. Оконешников Иван Петрович – Хочуон өссө 1964с. Күндүлгэ Ытарҕа сайылыкка 1942с. хоту көһөрүллүүгэ барбыт, "Кыһыл Сис" колхоз олохтоохторун сырдык кэриэстэригэр анаан өйдөбүнньүк бэлиэ – кутурҕан баҕанатын туруортарбыта. 1995с. сайыныгар Аммосов А.Д. – Күндүл Маҥан, Оконешников И.П. – Хочуон, Аммосова М.Н. – Биэлсэр Муоча көҕүлээһиннэринэн, тэрийиилэринэн, улуу худуоһунньук Мунхалов А.П., инженер-тутааччы Марков Д.С. – Күндүлтэн төрүттээх сэрии кэмин ыччаттарын бырайыактарынан Күндүл эбэ хоту халдьаайытын үрдүгэр сэрииттэн, көһөрүүттэн эргиллибэтэхтэргэ кэриэстэбил өйдөбүнньүк памятнига оҥоһуллан, үрүҥ хопто курдук туртайан мэҥэ халлааҥҥа талаһар, сырдык ырайга тардыһар. Урукку Ленин аатынан холкуос дьоно-сэргэтэ тоҕуоруһан олорбут Чочууда алааһыгар Платонов П.П., Федулов Н.Г. – Дэһээккин көҕүлээһиннэринэн, Федоров П.П. – Сомоҕо бырайыагынан, Дэһээккин сирэй бэйэтэ тутан-хабан, сваркалаан оҥоһуутунан улуу сэрии, суостаах көһөрүллүү сиэртибэлэригэр өйдөбүнньүк бэлиэ туруоруллан норуокка таһаарыллыбыта.
​2005с. Улуу Кыайыы 60 сылыгар "Мэлдьэхси тускула" түмсүү көҕүлээһининэн, тэрийиитинэн Мэлдьэхси чулуу уола РФ үтүөлээх худуоһунньуга, СР искусствотын үтүөлээх деятелэ Родионов Георгий Николаевич бырайыагынан уонна сирэй кыттан үлэлээһининэн сэриигэ кыттыбыт Мэлдьхси 149 буойуттарын сырдык кэриэстэригэр железобетонтан пааматынньык Аччыгый Ньүлдьү алааһыгар тутуллубута. Эмиэ бу сылга Аҕа дойду улуу сэриитигэр ыҥырыллыбыт буойуттарбыт тустарынан үйэлээх, өлбөт-сүппэт кэриэстэбил хаалларар соруктаах "2-ис Мэлдьэхси – Аҕа дойду көмүскэлигэр" диэн ахтыы кинигэни таһаарбыппыт. Онно кинигэбит саҕаланыытыгар, аан тыл кэриэтэ (киирии тыл) Чурапчы оройуона Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэриигэ кыттыытын туһунан дириҥ чинчийиилэри ыыппыт сүүрбэттэн тахса кинигэ автора, оройуон историятын үөрэтээччи, чинчийээччи, республикатааҕы "Память" кинигэ биир автора, бэйэтэ улуу сэрии кыттыылааҕа, орденнаах буойун учуутал, П.А.Ойуунускай аатынан бириэмийэ лауреата, Чурапчы улууһун бочуоттаах олохтооҕо Павлов Иван Михайлович бэйэтинэн "Улууспут бастыҥ сэрииһит нэһилиэгэ" диэн улахан рецензия суруйан биэрбитэ. Бу биһиги нэһилиэкпит Улуу Кыайыы туһугар олоҕор тирээбит бары ыарахаттары аахсыбакка туран, туруулаһан киллэрсибит сүдү кылаатын үрдүктүк сыаналааһын, билинии уонна махталлаах буолуу чаҕылхай туоһутунан буолбута.
Итинтэн салгыы 2015с. Улуу Кыайыы 70 сылын бэлиэтээһининэн сибээстээн, Аччыгый алаастан Мэлдьэхси буойун уолаттара уоттаах сэриигэ атаарыллыбыт аартыктарын төрдүгэр, дьоннорун-сэргэлэрин кытта бырастыыласпыт томтордоругар анал өйдөбүнньүк-бэлиэ туруорулунна. Өйдөбүнньүгү Корякин Иван Николаевич оҥордо, тимир илиискэ суругун Собакин Дмитрий Гаврильевич бэлэмнээтэ.
1941-45сс. Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии кырыктаах кыргыһыыларын толоонугар өлбүттэрбит, кыайыы көтөллөнөн кэлбит фронтовиктарбыт уонна тыылга буойуттары солбуйан кыайыы туһугар үлэлээбиттэрбит үйэлэр тухары умнуллуо суох тустаахтар, мэлдьитин дириҥник чинчиллэ, үгүстүк үөрэтиллэ, сонуннук сурулла, киэҥник кэриэстэнэ туруохтаахтар.
Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэриигэ кыргыһыы толоонугар өлбүттэргэ уонна тыыннаах ордон Кыайыы көтөллөнөн кэлбит буойуттарга үллэр үйэлэр тухары, тапталлаах Мэлдьэхситин буоругар, икки уоттаах сэрии уот кудулу фроннарыттан тыыннаах ордон эргиллэр дьолломмут, эйэлээх олоҕу тутар холкуос хоһуун үлэһитэ буолбут хорсун буойун Тарабукин Семен Семенович – Маат Сэмэн таптаан туттар тылынан күүрүүлээхтик этэринии: "Албан Аат, Дьоһун Сурах" буолуохтун!


Корякин Михаил Николаевич

Мэлдьэхситтэн төрүттээх үлэ ветерана, Чурапчы улууһун бочуоттаах гражданина, СР Тыа хаһаайыстыбатын уонна профтехүөрэхтээһин туйгуннара, РФ журналистарын Союһун чилиэнэ, СР нэһилиэнньэ дьарыктаах буолуутун Департаменын Бочуоттаах үлэһитэ