Кыайыыны уһансыбыттар

Кыһыл Аармыйа саллааттара фашистары кытта сэриилэһэ сылдьан, өстөөхтөртөн былдьаан ылбыт СС-тар кынчааллара, саалара, бэстилиэттэрэ, түөскэ кэтэр бэлиэлэрэ өстүөкүлэ битириинэ иһигэр көрдөрүүгэ сыталлар. Кынчаал гравировкатыгар ньиэмэстии суруктаах, ону тылбаастаатахха, эрэллээх буолуу уонна чиэстээхтик сулууспалааһын диэн өйдөбүллээх.

Маны барытын сэрии бэтэрээнэ Сергей Сергеевич Новиков мусуойга бэлэх быһыытынан туттарбыта. Кини бу сэптэри кыргыһыы хонуутуттан булбут эбэтэр бөһүөлэги, куораты сэриилээн ылыы кэнниттэн илдьэ кэлбит буолуон сөп. Кыайыыга анаммыт быыстапкаҕа илиигэ тута сылдьар банаар, Вермахт аппыһыарын фуражката, Австрия полицейскайын кынчаала кытта баар. 

Фашистар Крымҥа 

Мусуойга ол кэмнээҕи сэрии сэбин, сааны куоппуйа быһыытынан үтүгүннэрэн оҥорбут холобурдара эмиэ көстөр. Крым тумул арыы 2014 с. Арассыыйа састаабыгар киириэҕиттэн Аҕа дойдуну көмүскүүр сэрииттэн ордон хаалбыт сэрии сэбин, саллааттар туттар тэриллэрин, кинилэр суолларын-иистэрин чинчийэр үлэ ыытыллар. Өрөспүүбүлүкэттэн көрдүүр-ирдэһэр этэрээт Севастопольга тиийэ сылдьыбыта.

Устуоруйаны санаттахха, Гитлер 1941 с. Крымы сэриилээн ылан, салгыы Кавказка киирэр былааннааҕа. Ити былааннарын олоххо киллэрдэхтэринэ, фашистар аармыйаларын салайар тойоттор Ялтаҕа баар Арассыыйа урукку ыраахтааҕыларын сайыҥҥы дыбарыастарын ким тугу ыларын кытта үллэстибиттэрэ. Вермахт генерала Эрих фон Майнштейн Севастополь Хара муораҕа баар байыаннай баазатын ыллахтарына, Турция Германия диэки буолан, ССРС утары сэриилэһиэ диэн эрэнэрэ. Кини ССРС Хара муоратааҕы флотун, онно баһылыыр күүһүн суох оҥорор былааннааҕа. 

1941 с. сэтинньитигэр фашистар сэриилэрэ, ол иһигэр Румыния, Хорватия, Италия муоратааҕы күүстэрэ, тиэхиньикэлэрэ быдан баһыйар күүстээх буолан, Крымҥа тоҕо көтөн киирэн, тумул арыыны баһылаабыттара. Севастополь куораты өстөөх сир  өттүттэн төгүрүйбүтэ. Онон аһы-үөлү, сэрии сэбин блокадаҕа олорор дьоҥҥо халлаан хараҥардаҕына биирдэ муоранан таһаллара. Ньиэмэстэр устар ааллары көрдөхтөрүнэ, 100-чэкэ сөмөлүөтүнэн көтө сылдьан үнтү буомбалыыллара, муора кытылыгар турар куораты күл-көмөр оҥорбуттара.

ССРС Хара муоратааҕы флота баазаланан турар, байыаннай стратегическай суолталаах куораты фашистар хаста даҕаны төхтүрүйэн сэриилээн ыла сатаабыттара даҕаны, Кыһыл Аармыйаҕа көмө кэлэн, кыайбатахтара. Ол да буоллар, муора буухтатыгар киирэр устар ааллары маныы сытан, катердар торпедонан, сөмөлүөттэр салгынтан, сиртэн артиллерия тоҕута ытыалыы турара, онон суудуналар сырыылара хааччахтаммыта. 

Вермахт саллааттара үһүс төгүлүн Севастополь куораты бэрт кылгас болдьох иһигэр ыларга бэлэмнэммиттэрэ, Кыһыл аармыйаҕа ньиэмэстэр авиацияларын кыайар истребителлэр тиийбэт этилэр. Фашистар тааҥкалара, пехота Крымы аҥаар кырыытыттан тэпсэ сылдьара. Өстөөх буойуттара, байыаннай тиэхиньикэтэ икки-үс төгүл быдан элбэҕэ. 

Кыһыл аармыйа өстөөх Тамань тумул арыыга киирэн, салгыы Краснодарскай кыраайга, Кавказка барарын тохтоторго, Севастополь куораты бөҕөргөтөргө сорудах ылбыта. Төгүрүйүүгэ түбэспит моряктарбыт сэриилэһэр сэптэрэ бүтэн, кыһыл илиилэринэн киирсэллэрэ, тааһынан бырахсаллара.

Дьокуускайга Севастопольская уулусса 

1942 с. бэс ыйыгар фашистар вокзалы ылан, Севастополь  киинигэр киирбиттэрэ. 250 күн тухары олохтоохтор дьахтардыын-оҕолуун, Кыһыл аармыйа саллааттара бары  дьоруойдуу турууласпыттара, фашистар салгынтан уонна сиртэн тоҕута ытыалыылларын тулуйбуттара. Севастополь кыргыһыытыгар Кыһыл аармыйа 200 тыһ. тахса саллааттарын сүтэрбитэ, фашистар 300 тыһ. тахса буойуттара охтубуттара. 1944 с. ыам ыйын 9 күнүгэр куораты ньиэмэстэр оккупацияларыттан босхолообуттара.

РФ Оборонаҕа министиэристибэтин дааннайынан, Севестопольга 113 саха саллааттарын көмүс уҥуохтарын булан, харайбыттара. Дойду Хара муоратааҕы флотун байыаннай баазата олохсуйбут куоратын көмүскүүргэ Саха Сириттэн 2000 кэриҥэ саллааттар киирсибиттэриттэн 29-һа эрэ тыыннаах эргиллэн кэлбитэ.  

Манна даҕатан эттэххэ, Крым Арассыыйа састаабыгар киирбит сылыгар Дьокуускай куорат Гагаринскай уокуругар баар уулуссаҕа Севастопольскай диэн ааты иҥэрбиттэрэ. Оттон Севастополь Нахимовскай оройуонугар Якутская уулусса тыргыллар. Саха сиринээҕи пехота 1853-1856 сыллардааҕы Крымскай сэриигэ куораты көмүскэспит буолан, өссө 100 сыл анараа өттүгэр уулуссаҕа Саха Сирин аатын ытыктаан биэрбиттэрэ.

Билигин Саха мусуойугар Крымтан булуллубут сапердар күрдьэхтэрэ харалла сытар, бу күрдьэҕинэн кинилэр окуопаны, землянканы, траншеяны хаһаллара. Сапердар маны саҥа сири ыларга, онно бөҕөргөтүнэргэ тутталлара.

Салгыы быыстапканы кытта билсиһэн истэххэ, битириинэ иһигэр противогаз көстөр, Аҕа дойдуну көмүскүүр сэриигэ химическэй сэрии сэбин туттубатахтара эрээри, саллааттар туохха барытыгар бэлэм этилэр.

«Сэбиэскэй Сойуус химическэй сэрии сэбин туттубута буоллар, Германияны имири сотон, Берлин нэһилиэнньэтиттэн ким даҕаны ордуо суох этэ. Киһини дьаатынан, ыарахан токсиннарынан сүһүрдэр сэрии сэбин оҥорууга оччолорго ССРС аан дойдуга бастакы миэстэни ылара даҕаны, ону туттубатаҕа. Сталин соҕотоҕун эрэ буолбакка, сэрии хайдах быһыылаахтык барарын дойду оборуонатын киин кэмитиэтэ быһаарара. Киһи-аймах устуоруйатыгар Эмиэрикэлэр Япония утары атомнай буомбаны туттубуттара эрээри, билигин кимнээҕэр доҕордуу сыһыаннаахтар», — диэн быһаарар Валерий Анатольевич. 

Саха мусуойугар саллааттар котелоктарын көрөбүт, манна кинилэр ууну оргуталлара, тушенканы сылытан, миин буһараллара, ас астаналлара. Кыргыһыы хонуутугар буулдьа тоҕута ытан тэстибит тимир курууска сытар.

Оччолорго Кыһыл Аармыйа саллаатын биир сууккатааҕы аһын нуорматыгар сайын 800 гр., кыһын 900 гр. килиэп, киилэ аҥаара хортуоппуй, 320 гр. оҕуруот аһа, 170 гр. мохоруон, эбэтэр куруппа, 150 гр. эт, 100 гр. балык, биир-икки саахар киирэрэ. Ол эрэн остолобуойтан, хонууга баар куукунаттан ыраах, тэйиччи сылдьан сэриилэһэр дьон астарын илдьэ сылдьаллара, ол саппаастара бүттэҕинэ туох түбэһэринэн үссэнэллэрэ. Балыгы муора кытылыгар сэриилэһэр буойуттар, эти ынахтаах-сүөһүлээх хаһаайыстыбаттан чугас баар саллааттар күндү ас быһыытынан хам-түм сииллэрэ. 

Сэрии кэмигэр нэһилиэнньэ 3% өстөөх буомбатыттан, оттон 97% аччыктаан сырдык тыыннара быстыбыта. Ыксаан дьон сибэккини, араас оту-маһы, кумааҕыны, столярнай килиэйи кытта сииллэрэ. Олохтоохтор күнү-күннээн килиэпкэ уочараттыыллара, ону күҥҥэ 300 гыраамы кэмнээн биэрэллэрэ, биллэн турар, ол тиийбэт этэ. Онон ким тугу булбутунан тыынын уһата сатыыра. Тыа хаһаайыстыбата сэрии кэмигэр улаханнык эмсэҕэлээн, фашистар бааһыналары үнтү буомбалаан, үлэһит илии тиийбэккэ сут кэмнэр сатыылаан, мөлүйүөнүнэн киһи олохтон туораабыта.

Ааптар хаартыскаҕа түһэриитэ.