Түһүлгэ

Билигин Анна Зверева аата аан дойду араас муннуктарыгар ааттанар, саха омук култуурата хоһуун саха дьахтар сыратынан киэҥник тарҕанар. Кини тикпит оҥоһуктара, өбүгэ үгэһин, кэм-кэрдии тэтимин кытта дьүөрэлэһэн, бэйэтин тула биир идэлээхтэрин угуйан, сыһыаран, сайыннаран иһэр.

Киһи олоххо уһаарыллан, үгүс тургутууну тулуйан, КИҺИ буолан кииллийэн, кырыыланан тахсарыгар, араас төрүөт баар буоллаҕа. Ол иһин сэһэргэһэр киһиҥ ким да билбэт түгэх өттүн өҥөйүөххүн баҕараҕын. Анна Николаевна үлэтин туһунан араас кэмнэргэ элбэх киһи сырдатан суруйбута. Онон мин ону хатылаабакка, кини олоххо көрүүлэрин истиэхпин баҕардым. Кэпсэтиим кэмигэр бу айдарыылаах киһи хараҕын тонолуппакка көрөбүн, кыптыыйы, сүүтүгү, сытыы иннэни илиититтэн араарбатах чэрдээх ытыстарын одуулуубун...

Оҕо атаҕа – ыт атаҕа

 --Биһиги көлүөнэ сэриини ааспыт, аччыктааһыны, кыһалҕаны этинэн-хаанынан билбит дьоҥҥо иитиллибиппит. Онон алдьаныы-кээһэнии тобоҕун баттаспыт дьон буолабыт. “Үлэ миигин иитэн таһаарбыта”, -- диэтэхпинэ, туох даҕаны омуннааһын буолбат. Аҕабын өйдөөбөппүн, кини кырабар өлбүт. Ийэм холкуос туруу үлэһитэ этэ.

Биһиги нэһилиэкпит урукку аата Куһаҕан Ыал диэн (Аппааны нэһилиэгэ -- У.З.). Ити нэһилиэк бэйэтэ олус дириҥ устуоруйалаах. Куһаҕан Ыал диэн аат миэхэ ордук чугас.

Оҕо сааһым Өлүөнэ өрүс арыытыгар, буор муосталаах, муус түннүктээх саха балаҕаныгар ааспыта. Буор муостаны харбаабыт, муус түннүгү кыһыйбыт оҕо буолан, мин олоххо өйдөбүлүм адьас атын. Ол кэмнэргэ балаҕаммытыгар ийэбин таһынан хараҕа суох Аана эбэм, атаҕа суох таайым Бүөтүр, итиэннэ соҕотох уоллааҕа сэриигэ баран өлбүт, II Хомустаахтан төрүттээх дьүлэй Бороскуо эмээхсин буолан олорбуппут. Бу кыаммат дьоҥҥо мин сорук-боллур, “сүүрэр атахтара, истэр кулгаахтара” этим. Холобура, ким эмэ таһырдьа наадатыгар тахсарыгар сирдиирим. Аны, дьүлэй эмээхсиммит хас дьон саҥатын барытын токкоолоһоро. Онно хоруйдуу охсон, ким тугу кэпсээбитин барытын быһааран биэрэрим. Эбэм эмиэ биир оннук. Киирбит-тахсыбыт дьону ыйыттаҕын аайы ким хайдах таҥастааҕын ойуулуу охсон биэрэрим. Уопсайынан, ити Амма Аччыгыйын Микиитэтин курдук олоххо улааппытым. Ол миигин элбэххэ үөрэппит эбит. Онон ситиһиилэрим төрдө ХIХ үйэ иккис аҥаарыгар төрөөбүт, дойду араас тутулун билбит дьон такайыыларыгар олоҕурар: ойуулуур-дьүһүннүүр тылбын сайыннарарга, түргэн-тарҕан, турбут-олорбут, оҥорор үлэҥ түмүктээх уонна ситиһиилээх буоларыгар үөрэппиттэр. Ол иһин билигин, холобура, дьарыктыыр үөрэнээччилэрбэр буоллун, сиэннэрбэр даҕаны: “Эһиги оҥорбуккутун-туппуккутун кэннигититтэн иккиһин көннөрбөт-ситэрбэт курдук кыһаллыҥ”, -- диэн этэбин.

Үтүө киһи биир тыллаах, үтүө ат биир кымньыылаах

--Эн ситиһии төрдө туохха сытарын ыйытаҕын. Оччотугар оҕо сааспыттан биир түгэни кэпсиим. Биһиэхэ Ньирээйик арыыга дьон-кэлэрэ барара олус сэдэх этэ, онон олус күндүтэ. Ол иһин биһиги билигин бары ыалдьытымсахпыт. Эн миэхэ дьиэбэр кэллэххинэ, аччык барбаккын.

Биирдэ дьиэбитигэр биригэдьиир Миитэрэй полевой суумката тэлээрбитинэн киирэн кэллэ. Кини: “Москубаттан, баартыйа Киин кэмитиэтиттэн, хамыһаар кэлэр, бөһүөлэккэ киирэн көрсөҕүт”, -- диэтэ. Балаҕан иһэ ол эрэ туһунан кэпсэтии буола түстэ. Этэргэ дылы, билигин Путины илэ бэйэтин көрсө баран эрэр курдук долгуйуу этэ. Алтынньы ый, хаар түһэн турар кэмэ. Өрүс тымныйан харааран, үрүҥ күүгэнинэн алла олорор. Аны туран, мин сайыһыы бөҕө. Хайыахтарай -- илдьэ бардылар. Ийэм оҥочобутун эрчимнээхтик харса суох эрдэр. Атаҕа суох Бүөтүр куорма тутар. Мин тимир эргэ кэнсиэрбэ бааҥкатынан оҥочоҕо киирбит ууну тохтоло суох баһабын. Үтүлүгүм сытыйан, илиим дэлби тоҥор. Кыҥкыйдыыр кэлиэ дуо? Ыксал-тиэтэл. Оннук “тыыммытын тииспитигэр ытыран” кытылы буллубут, кулууппутугар харбыаластыбыт. Мин ийэм кэнниттэн сүүрэн иһэбин. Ол күн, худуоһунньук буоларым таайан эбитэ дуу, хаар үрдэ кылапачыйарын, араастаан күн уотугар оонньуурун олус сэҥээрэ көрбүтүм -- харахпар, өйбөр хатанан хаалбыт алыптаах түгэн. Дьэ, оннук кулууппутугар кэлбиппит, дьиэбит ньиргийэ олорор, иһирдьэ муусука бөҕө. Аны аана иһиттэн хатааһыннаах. Санаан көр эрэ, биһиги онно хайдах көстөрбүт буолуой?! Таҥас-сап илийэн, аны атаҕа суох оҕонньордоохпут. Ааны балай эмэ буолан баран, дьэ, арыйдылар. Ийэм иһирдьэ атыллыах курдук гынан истэҕинэ, “дьон толору, баппаккыт” диэн буолла. Ол быыһыгар дьахтар, кэлин билбитим Кайгородов диэн холкуос бэрэссэдээтэлин ойоҕо, тимир подноска ас бөҕөнү өрөһөлүү ууран, аттыбытынан сыа-арыы аллан ааста. Онно мин маҥнайгыбын халбаһыны көрөн хааллым. Ымсыырдахпыан! “Оҕо тугу да өйдөөбөт”, --дииллэр, төрүт оннук буолбатах. Оҕо барытын өйдүүр. Билигин даҕаны халбаһы, мин санаабар, баайдар астара. Ол дьон ааммытын сирэйбит иннигэр сабан кэбистилэр. Ийэм барахсан иккистээн тоҥсуйда уонна, арааһа, биригэдьиир Миитэрэйи ыҥыртарда. Ону, дьэ, Миитэрэйбит дьон быыһыттан быган баран: “Маайа, Маайа, төннүҥ, киһи наһаа элбэх, баппаккыт”, -- диэтэ. Онно мин биэстээх оҕо ийэм бэйэтэ көмүскэлгэ наадыйарын бигэтик өйдөөбүтүм. Ол эппит-тыыммыт тыл ардыгар албынын, киирэр аантан үүрүллэр, атаҕастанар хайдаҕын биллэрбит түгэнтэн алта уонтан тахса төгүрүк сыл ааста. Ол күн хайдах арыыбытыгар төннүбүппүтүн олох өйдөөбөппүн. Сэрэйдэххэ, кэри-куру туруктаах эбэни туораатахпыт буолуо... Ити түгэн миэхэ дьон майгытын-сигилитин эндэппэккэ тута билэр, араарар кыаҕы үөскэппит.

Олох -- кырдьык уонна көлдьүн бүппэт мөккүөрэ

Оҕону эрдэттэн дэлби киһиргэтэн, “принцесса”, “красавица” диэн аһары хайҕаан улаатыннардахха, кэлин бу оҕо олоххо туга эрэ сатамматаҕына, стресскэ түргэнник оҕустарар. Мин оҕолору кыһалҕаны биллиннэр диэбэппин. Киһи оҕоҕо көннөрү былыргыны кэпсээн, холобура, Эрилик Эристиин “Хачыгырын” олоҕун ааҕалларын уонна өйдүүллэрин ирдээн, аччыктыыр эҥин диэни өйдөтөн, оҕо ырытар, толкуйдуур, сыаналыыр дьоҕурдарын сайыннарар сиэрдээх.

Ханнык баҕарар идэҕэ ситиһии – тулуур, дьулуур, дьоҕур уонна сыралаах үлэ түмүгэ. Олох тутула, сүрүн оҥкула хаһан даҕаны уларыйбат.

Кэрэ эйгэтин тыына

--Билигин саха таҥаһа тэнийдэ. Ол эрээри баҕалаах бары ылсар буолан, фантазиялара харса суох үлэлиирин түмүгэр, олохтоммут быраабыла кэһиллэр буолла. Холобур, атын дойдулар, кавказтар, арабтар, ираннар буоллун, былыр-былыргыттан таҥастара, истииллэрэ тулхадыйбат уратылаах. Онтон миэхэ таҥас тиктэрэллэригэр: “Кимиэхэ да суоҕу оҥороор”, -- диэн көрдөһөөччүлэр. Өбүгэлэрбит тигэр, тутуһар тосхоллоро кэһиллиэ суохтаах. Ол эрээри адьас былыргынан олорон хаалбакка, уларытыы киллэрэр да буоллахха, ол сиэрдээхтик туттуллуохтаах.

Сахалар билигин хаһааҥҥытааҕар даҕаны тылбытыгар-өспүтүгэр улахан болҕомтобутун уурарбыт ирдэнэр. Билиҥҥи айымньылар олус кылгас кээмэйдээх, үксэ ахтыы хайысхалаах буоллулар. Ааҕааччы олох төрүт өйдөбүллэрин иҥэрэр, ийэ дойдуну таптыырга үөрэтэр дьоһун айымньылары күүтэр. Суорун Омоллоон, Сергей Зверев (аҕата, уруута буолбатах -- У.З.) айымньыларын аахтахха, киһи олоххо дьулуура күүһүрэр, хараҕа арыллар. Тус бэйэбэр айар-тутар үлэбэр көнө ыллык буолан сирдээн биэрэллэр. Киһи бэйэтин уонна норуотун төрүт култууратын ытыктыы үөрэннэҕинэ, аан дойду ханнык баҕарар сайдыылаах омуктарын ортотугар эрэллээхтик алтыһар. 

Иһит, аар тайҕа тойугун...

- Тыа сирэ – олох төрдө. Эт, үүт онтон кэлэр. Биир даҕаны бэрэсидьиэн, хоруол, ыраахтааҕы да буоллун, этэ-үүтэ суох син биир сатаммат. Балай эмэ эҥин араас олохтоох дойдулары кэрийдим. Төрүт дьарыгын тутан олорор норуот кэскиллээх диэн бигэ санаалаахпын.

Үгүс дьон олох уйгутун уһаарар тыа дьонун, кинилэр түбүктээх үлэлэрин, ылар хамнастарын, күннээҕи бүппэт кыһалҕаларын биир ый тулуйуохтара саарбах. Тыа дьонун олохторо аныгы олох сиэринэн кэнники кэмҥэ тупсан, лаппа уларыйар кыахха киирдэ. Киһи атын киһи идэтигэр ытыктабыллаах сыһыана -- иллээх олох суолдьута.

Быйыл ийэ айылҕабытын уот сиэн, курулуу кууран, куруҥ тыа буолбута барыбытын долгутта. Доруобуйа харыстабылын аан дойдутааҕы тэрилтэтэ (ВОЗ) иһитиннэрбитинэн, аҥаардас Дьокуускай куорат эрэ үрдүнэн салгыммыт киртийиитэ нуорматын сүүстэн ордук бырыһыан куоһарбыта. Тыа сирэ ордук эмсэҕэлээтэ. Ханнык баҕарар омук маннык быһаарыылаах күҥҥэ-дьылга норуот муудараһыгар тирэнэр. Ол иһин “Хотугу дьахтар эйгэтэ” (“Мир женщины Севера”) түмсүү Алдан, Мэҥэ Хаҥалас, Мииринэй, Нам, Орто Халыма, Сунтаар, Таатта, Хаҥалас, Чурапчы уонна Дьокуускай куорат иистэнньэҥнэрэ, Үрдүкү Айыыларбытыгар сүгүрүйэн, кинилэр харысхалларыгар эрэнэн, Бэс Күөлүн курдук иэдээн аны хатыламматын диэн, Сергей Зверев-Кыыл Уола “Айхал эйиэхэ – аар тайҕа” айымньытынан “Аар тайҕа тойуга” диэн өбүгэлэрбит кыбытыы ньымаларынан, өҥнөөх таҥас сыыһын наардаан, сорох сиринэн илии быысыпкатынан киэргэтэн, улахан көбүөрү тиктибит.

Ол түмүгүнэн экология министиэристибэтин үлэһиттэрэ, Ил Түмэн солбуйааччы бэрэссэдээтэлэ Антонина Григорьева, норуот дьокутаата Сахамин Афанасьев, ХИФУ наука дуоктара Людмила Ефимова, эколог Парасковья Гоголева уонна дьахтар сойууһун бэрэссэдээтэлэ Анжелика Андреева кыттыылаах “төгүрүк остуол” тэрийбиппит.

Аҕыс салаалаах,

Аар куду маспыт

Айгырыы чэлгийэ үүнүөхтүн,

Араҕас илгэ

Алла сытыахтын,

Үрүҥ илгэ

Үллэ туруохтун!

Итинник диэн алгыстаах “Аар тайҕа тойуга” үлэбитин дьон-сэргэ бүттүүн сылдьар сиригэр -- Ем. Ярославскай аатынан судаарыстыбаннай түмэлгэ -- бэлэх быһыытынан туттардыбыт.