Бэлиэ күн

Дмитрий Федосеевич эдэр сааһыттан тыа хаһаайыстабытыгар үлэлээбитэ,  Үөһээ Бүлүүгэ  И. Бараахап аатынан сопхуоска зоотехнигынан, дириэктэринэн, салгыы төрөөбүт Амма улууһугар баһылыгынан, СӨ Тыа хаһаайыстыбатын миниистиринэн, СӨ Бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччытынан,  «Анаабыр алмаастара» АУо генеральнай дириэктэрин солбуйаачытынан Саха Сирин социальнай-экэнэмиичэскэй сайдтыыгар дьоһун кылаатын киллэрбитэ. Кини СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, Амма, Үөһээ Бүлүү, Томпо улуустарын, Соморсун, Сулҕаччы нэһилиэктэрин бочуоттаах олохтооҕо 

Дмитрий Федосеевич саха норуотугар киэҥник биллэр суруйааччы, Саха норуодунай суруйааччыта, талааннаах драматург, элбэх айымньы, кинигэ ааптара уонна уопсастыбаннай диэйэтэлэ.

Бүгүн Дмитрий Федосеевич тыа сиригэр уонна айылҕа көстүүлэригэр анаммыт киэҥ циклыттан «Кулунчук» кэпсээнин ааҕыыга таһаарабыт.

КУЛУНЧУК

Сааскы дьыбардаах сарсыарда. Күн барахсан саас кэлэн сиргэ хайдах эрэ чугаһаабыкка, суоһа эбиллибиккэ дылы буолбут. Ылааҥы,үчүгэй күн буолсу. Хайалар көҕөрүмтүйэн көстөллөр. Кинилэр кыһыҥҥы чымаан көстүүлэрэ уларыйбыт, кэлэр кэрэ кэмҥэбэлэмнэнэ, аргыый субуһа өрүс хочотун сыҥалаһыы тураллар.Киэҥ хочо халдьаайы өттүгэр, бөлкөй талах таһыгар атыыр үөрэ турар. Бары биирсиргэ мустубуттар. Тугу эрэ кэтэһэн, үмүөрүһэн туралларын бэлиэтии көрдүм. Түгэххэ талах саҕатыгар, хомурах арыый чараас сиригэр, биэ төрөөбүт.Ол да иһин үөр барбакка турар эбит. Кыһыҥҥы от тиэйбит суолларын батыһан чугаһаатым,суол хайыҥар олордум. Биэ барахсан илистибит, сиэлэ, көҕүлэ арбайбыт, ол эрээри төрүүр эрэйин солбуйбут, ийэ барахсан куну көрдөрбүт оҕотугар таптала киниэхэ сэниэ киллэрбит, онон оҕотун бэрийэр саҥа кыһалҕаҕа түспүт. Кини, саҥа ийэ дуолун угуттуур сылааһыттан күлүмнэс күннээх сааскы хаарга түспүт, өссө да салыҥа куура илик сиэр кулунчаанын кулгаахтарын имигэс уоһунан ыраастыыр,ол быыһыгар киниэхэ суоһуох кутталы чинчилии, тула өттүн эргиччи көрөн ылар. Кулунчук төбөтүн илгистэр, салыҥа тыынарын мэһэйдиирин ыраастыыр ийэтин уоһун имигэс нарын хамсаныытыттан ийэ тапталын,маҥнайгы сылаас тыынын ылар.Кыракый кулунчук, ийэ тоҥон илибирэс буолбут этин-сиинин уһугуннарар хамсаныытыттан эрдийэн, хамсаан киирэн барда. Биэ үөрэн, оҕотун будьурхай сиэлин тарыырдыы бэрийэр.

Кулунчук субу-субу тула эргийэ холоруктуур, аан дойду бу кыракый дууһаҕа суоһуохтаах кутталын үргүтэ, суостаахтык көрүөлүүр. Кулунчук тураары үнүөхтээн барда, ийэтэ үөрэн өссө хамсанара түргэтээтэ. Маҥнай илин атахтарын хамсатта, онтон кэлин атахтар хамсаатылар. Кулунчук төбөтүн хамсатар, олус да ыарахан быһыылаах, ол эрээри улам-улам кыанан, хамсаныытатүргэтээн, төбө өрө тутуллара бигэтийдэ. Сааскы бытарҕан дьыбарга төрөөбүт кулунчугу аһынан, туруо суоҕа диэн куттанан киирэн бардым. Испэр ботугуруу, турарга ыҥыра олордум: «Чэ, доҕоччуок, кытаат, тур!Бу күлүмнэс күннээх, эн түспүт хаар чэҥ дойдуҥ киэҥ дуолугар көҥүл көччүйэр, кини уйгутугар күөлэһийэр, улаатар туһугар эн, Дьөһөгөй оҕото, түргэнник ити синньигэсчээн атахтаргар тура охсуохтааххын! Атын суол суох. Ким эйигин көтөҕүөй, ким өндөтүөй! Өндөй, доҕоччуок, тур,кытаат! Турбатаххына ити сытар хаарыҥ чэҥҥэ кубулуйуо уонна онно хам тоҥуоҥ - ол эн бүтүүҥ,онтон быыһанарга айылҕаҥ эйиэхэ баара-cyoҕa уонча мүнүүтэни биэрбит. Ийэттэн тура төрүүр дьол элбэхтэргэ бэриллибэт.Атах уйбат, күүс кыайбат буолуута - үгүстэр аналлара».

Кулунчук маҥнайгы холонуута сатаммата, умса баран түстэ,хаарга булкуллубутуттан дуу,холонуута кыаллыбатаҕыттан дуу - төбөтүн илгиһиннэ. Күүс мунньунардыы хамсаабаккасытта. Мин тоҥон кыайан туруо суоҕа диэн санааттан куттанан, үөгүлүөхпүн баҕардым:«Тур! Кытаат, доҕоччуок, күн сирин бастакы тыйыс эриирдээх ыйытыгар хоруйдаа. Тур, эн  Саха сирин оҕотоҕун, ол иһин туруохтааххын! Атын суол суох!Кун сирин ыйытыга биир уонна тыйыс! Дьөһөгөй оҕото барахсан!Тур, доҕоччуок!». Иккис холонуу табылынна. Синньигэсчээн атахтар илибирэстэллэр даҕаны уйдулар, көннүлэр. Биэ барахсан үөрэн, оҕотун аттыгар чугаһаан биэрдэ, тугу гынарын билбэккэ илибирии турар кулунчугун иннин диэки төбөтүнэн аста. Оо,бастакы хардыы баар, тоҥон илибирэс эт-хаан маҥнайгы хамсаныы сылааһын биллэ. Биэ бэлэмнэнэн сыҕарыппыт атаҕын быыһынан ыанньыйбыт эмиийдэр хара чопчулара көһүннүлэр.Кулунчук иннинэн-кэннинэн чугуруҥнаан, ийэ сылаас тыынын булан, эмиий көрдөөн барда, сыыһа-халты анньан булкуллаат, таарыйдахха тыгыалыах курдуктурар эмиийи булла. Биэ үөрэн оҕотун нарын будьурхай кутуругун таарыйда. Биирдэрэ ийэ сылаас илгэтэ киирэн, ититэр суоһун билэн, үөрэн, күн сиригэр дьолу булбут бэлиэтин, кутуругун хоппотто, онтон улам-улам хам-сатан тойторуҥнатан барда. Биэ налыйда, кун сирин көрдөрбүт дууһата кини илгэлээх уйгутун булла. Ыарыы, эрэй, куттал - барыта ааһарга дылы буолла.Күн күлүмнүүр, суоһун эбэр.Кини эмиэ үөрбүт, бу бэрт өр сылыттахха тиллэр айылҕалаах хаар-муус дойдуга кини күүһүн,чээлэй күөҕүн туһаныахтаах биир дууһа кун сирин көрөн, сүһүөҕэр туран, ийэтин эмэн, үөрэн кутуруга тойтороҥнуур.Үөр хамсаабакка турар,өтөр-өтөр кулунчук хамсаныытын кэтээн көрөр, кинилэр ити саҥа кэлбит аймахтара ийэтин батыстаҕына хочо диэки сыҕарыйыахтара, чуумпуту кхалыҥ хаардарын хаһыахтара,бэйэлэрин түгэҕэ көстүбэт үлэлэрин салгыахтара.Мин хамсаабакка олордум айылҕа күүһүн сөҕө, долгуйа. Кун сиригэр салҕанар олох үрдүк ыйытыгын, көрдөбүлүн күүһэ кыайан, Дьөһөгөй оҕото барахсан ийэтин эмэ турдаҕа үчүгэйин! Ити кулунчук турбатаҕа буоллар,тугу да гынар кыаҕым суоҕун санаан, көхсүм дьагдьайан ылла.Өссө да өр олордум кэрэ көстүүтүн одуулуу, уһуктан эрэр айылҕа сүрэххэ эрэ иһиллэр.

Дмитрий Наумов

Хаартыскалар 2023 сылга Д.Ф. Наумов 75 сааһын бэлиэтиир үөрүүлээх мунньахтан,  Василий Кононов түһэриилэрэ