Издательский дом Редакция Подписка
Погода в Якутске: . -11 oC

Оскуолаҕа 40-тан тахса сыл усталаах-туоратыгар элбэх оҕону кытта эҥээрдэһэн, бодоруһан үлэлээтим. Олохпор буолбут чыпчылҕан түгэннэри ахтан-санаан ааһарбыттан үөрэбин, дуоһуйабын. Оскуолатааҕы олоҕум дьоллоох сыллара чыычаах түннүгүнэн элэс көтөн ааһарыныы, “элэстэнэн” ааспытыттан соһуйдум, бэркиһээтим. Учуутал уонна үөрэнээччи биир эйгэҕэ бодоруһан үлэлии, үөрэнэ сылдьаллар, ол иһин майгылара-сигилилэрэ, олоххо сыһыаннара дьүөрэлэһэр өрүттээхтэр. Куппар-сүрбэр дириҥник иҥмит, умнубакка өйдүү-саныы сылдьар, оскуолатааҕы олоҕум көрүдьүөс түгэннэриттэн билиһиннэриэхпин баҕарабын.

Оскуолаҕа 40-тан тахса сыл усталаах-туоратыгар элбэх оҕону кытта эҥээрдэһэн, бодоруһан үлэлээтим. Олохпор буолбут чыпчылҕан түгэннэри ахтан-санаан ааһарбыттан үөрэбин, дуоһуйабын. Оскуолатааҕы олоҕум дьоллоох сыллара чыычаах түннүгүнэн элэс көтөн ааһарыныы, “элэстэнэн” ааспытыттан соһуйдум, бэркиһээтим. Учуутал уонна үөрэнээччи биир эйгэҕэ бодоруһан үлэлии, үөрэнэ сылдьаллар, ол иһин майгылара-сигилилэрэ, олоххо сыһыаннара дьүөрэлэһэр өрүттээхтэр. Куппар-сүрбэр дириҥник иҥмит, умнубакка өйдүү-саныы сылдьар, оскуолатааҕы олоҕум көрүдьүөс түгэннэриттэн билиһиннэриэхпин баҕарабын.

Бетховен

5-с кылааска бастакы уруогунан саха литературатын уруога. Оҕолор оннуларын булан, дьарыкпытын саҕалаан эрдэхпитинэ, ааммытын тоҥсуйдулар. Киирэргэ көҥүллэтии ылан, үөрэнээччим Маша сукуҥнаан киирдэ. Хомойбут, хоргуппут, хараҕын уута бычалыйбыт. Машаны куттаммыттыы бары өрө мыҥаатыбыт. Мин үөрэнээччибэр, хайа сатанарынан, уоскутар тыллары эттим, туох буолбутун токкоолостум. “Оскуолабар кэлэн истэхпинэ, Бетховены кырбаан иэдэттилэр, ону дьиэтигэр төттөрү илтим”, — диэн иһиллэр-иһиллибэттик ботугураата, сүр дириҥник үөһэ тыынна.

Мин соһуйан, саҥабыттан кытта маттым. Аан дойдуга аата-суола улаханнык сураҕырбыт муусукаан Бетховены саныы түстүм. “Бетховен диэн Маша ытын аата, ону ыттар туппуттарын этэр”, — диэн кылаас ыстаарыстата лоп-бааччы быһааран биэрдэ. Бары уоскуйан, дьарыкпытын салҕаатыбыт. Уруок бүтэһигэр, бириэмэ чорботон, ыкка киһи аатын биэрэр табыллыбатын өйдөттүм. Бары сүбэлэһэн, ыппытыгар Мохсоҕол диэн ааты таллыбыт. Оҕолор киһи уонна ыт анал ааттара дьүөрэлэспэтин өйдөөтүлэр.

Балачча кэм ааста. Уруок саҕаланыыта Маша илиитин уунан, көҥүллэтэн, ыта Мохсоҕол диэн аатын истэр, билэр буолбутун үөрэ-көтө иһитиннэрдэ. Ытыс тыаһа хабылынна, үөрэн-көтөн дьарыкпытыгар киирдибит.

Ат сүүрээри ат буолар

Эһэтин – сылгыһыт Өлөксөй аатынан сүрэхтэммит 6-с кылаас үөрэнээччитэ Өлүөсэ сайыҥҥы сынньалаҥар ыанньык ферматыгар бостуук көмөлөһөөччүтүнэн үлэлии сылдьар. Биригэдьиир бостуук үлэтигэр мииннэригэр сүрдээх чычаас, кырдьаҕас аты анаабыт.

Өлүөсэ миэхэ бостуук оҕонньор Охоноос мииннэр атын “түргэнник” сүүрдүбэтин бэркиһээн кэпсиир. “Ат сүүрээри ат буолар” диэн тус санаалаах. Үлэтин кэнниттэн дьиэтигэр кэлэригэр-барарыгар атын түөрт атах түһэрэн, муҥунан ыстаннарарын көрөммүн сөптөөх түгэни булан, налыччы сэһэргэстим. Кырдьаҕас аты күүһүн таһынан сүүрдэр куһаҕан содулланыаҕын, кырдьаҕас эһэтигэр тэҥнээн, холобур тутуннум. Эһэҕин таһыйа-таһыйа күүһүн таһынан үлэлэттэххэ, улаханнык ыалдьыан, өлөн да хаалыан сөбүн өйдөттүм.

Бостуук уол улахан толкуйга түһэн, саҥата суох соҥуоран өр олордо, дириҥник үөһэ тыынна. Бу өйдөтүһүү кэнниттэн бостуук уолчаан, атын аһынан мээнэ үүрбэт-түрүйбэт буолбута, эһэтигэр илии-атах буолан, көмөтө элбээбитэ. Кырдьаҕас ат сынньанан, өҥнүүн-түүлүүн тупсубута. Онтон Эһээ Өлөксөй сиэнин сылаас сыһыаныттан улаханнык манньыйбыта, санаата көтөҕүллэн, эдэригэр түспүттүү кута-сүрэ күүһүрбүтэ.

Аатым сахалыыта  - Вася, нууччалыыта - Васи

Бастакы кылаас үөрэнээччитэ Иванов Васялыын аргыстаһан, оскуолаттан дьиэлээн иһэбит. Бэйэбит ычабытынан барыны-бары кэпсэтэбит. Оскуолаҕа миигин көрөрүн, улахан кылаас оҕолорун үөрэтэрбин билэр үһү. “Учууталлыыр суумкаҥ мин суумкабынааҕар улахана суох эбит, суумкаларбыт ыйааһыннарын тэҥнээн көрүөххэ”, — диэн туруорсар.

 “Мин нууччалыы ааппын билэҕин дуо?” — диэн ыйытан соһутта. Вася диэн ааттааҕын санаттым. “Вася диэн сахалыы аатым, оттон нууччалыы аатым Васи”,- диир. Үөрэнэр тэтэрээтигэр учуутала Васи диэн аатын нууччалыы суруйбутугар тирэҕирэр.

Сыллар ааһаллар. Вася алын сүһүөх кылааһы бүтэрэн, 5-с кылааска үөрэнэ сылдьар. Биир түгэҥҥэ ”Васи” диэн нууччалыы аатын санаттым. Уолум нууччалыы аатын туһунан кэпсэтиини умнубатах эбит. “Ким тэтэрээтэ буоларын чопчулуурга, нуучча тылын падеһын салайыытынан, “тетрадь Иванова Васи” диэн суруллар эбит”, — диэн лоп-бааччы быһаарда.

Билигин “сахалыы Вася”, “нууччалыы Васи” үлэһит үтүөтэ, элбэх оҕолоох ыал дьоһун аҕата. Киһи-хара буоларыгар “Вася-Васи” диэн аата ымыы, харысхал буолбутугар саарбахтаабаппын.

Хоруол кимэ билиннэ

Уруокка иитии уонна үөрэтии ньыматын дьүөрэлэһиннэрэн, ситимнээн ыытыы ирдэнэр. Учуутал уруокка билиини эрэ биэрэринэн муҥурдаммакка, оҕону киһилии сиэргэ-майгыга иитэр сатабылы баһылыахтаах. Уруок кэмигэр буолар түгэннэри таба туһанан, үөрэнээччини өй-санаа, сиэр-майгы өттүнэн иитиигэ хайысхалааһын олус көдьүүстээх ньыма буолар.

Холобур, 6-с кылааска икки уолчаан тоҥонохторунан үтүрүйсэллэр, учуутал истибэтин курдук бордурҕаһаллар. “Уруогу мэһэйдээмэҥ, өйдөммөт түгэн баар буоллаҕына, бары сүбэнэн быһаарыаҕыҥ”, — диэн тыл көтөхтүм. “Кылааска ким хоруол буолуохтааҕын мөккүһэллэр, хоруол аатын былдьаһаллар”, — диэн ким эрэ симиктик тыл ыһыгынна.

Хоруол диэн судаарыстыба үрдүк баһылыга, салайааччыта буоларын, онон үөрэнээччи хоруол үрдүк аатын былдьаһара сыыһатын өйдөттүм. “Учуутал үөрэтэр уруогар эмиэ баһылык, салайааччы, онон “хоруолунан” учуутал буолуохтаах!” —диэн дьоһуннанан олорон, ылыннарыылаахтык туруорустум.

Ким да утарсыбата, онон “хоруолунан” учуутал буолуохтаах” диэн түмүк санааҕа кэллибит. Уруок кыра буому мүччү түһэн, бары сүргэбит көтөҕүлүннэ, билэр-көрөр санаа күүһүрдэ. “Хоруол” кимэ билиннэ. Учуутал оҕо курдук тиэхэлэнэн, көрүдьүөстэнэн, оҕо буолан ылара наһаа үчүгэй.

 

Артыыстааһын

Оскуола учууталлара уус-уран самодеятельность кэнсиэригэр кыттаары эдэрдиин-эмэнниин бэлэмнэнии үлэтигэр төбөбүт оройунан түстүбүт. Үөрэх кэнниттэн дьарыктаммыппыт уонча хонно.

Мин испэктээккэ бардам, баламат, “мин аҕай диэбит” киһи оруолун оонньуохтаахпын. Бу уустук уобараһы уус-ураннык арыйар, көрөөччүлэргэ кэрэхсэтэр туһугар дириҥ толкуйга түстүм, сылаарҕаатым, сылайдым даҕаны. Биирдэ бэлэмнэнии кэнниттэн сылайан, сылбаахы буолан, ээл-дээл хааман салбыҥнаан истим.

Арай, туох эрэ күлүм гынарын курдук, биир дойдулааҕым, Саха Өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх артыыһа Николай Попов биир испэктээккэ Соппуруон оруолун толорбутун өйдөөн кэллим. Соппуруон кыыһыран бырдаҥалыыра, атаҕынан такыаланара, көрөөччүнү сөхтөрөрдүү, тиийимтиэтик оонньообута өйбөр умнуллубаттык хатанан хаалбыт. Сылайбыппын тута умуннум, эрчимирэн, тэбиэһирэн турдум, испэр “былас муостаах” киирбитин курдук буолла. Аатырбыт артыыс Николай Попову үтүктэн, илин-кэлин тэбиэлэнэбин, уҥа-хаҥас ойуоккалыыбын. Айар турукка киирэн, бэргэһэм эһиллэн хаалбытын да билбэтим.

 “Сэмэн, хайдах буоллуҥ, уоскуй”, — диэн көрдөһөр саҥаны истэн, эргиллэн көрбүтүм, ыалым аҕата куттаммыттыы көрөн турар эбит. Уоскуйан, өрө тыынным уонна кэнсиэркэ кыттаары бэлэмнэнэрбин аҕылыырым быыһыгар быһаарбыта буоллум. Ыалым аҕата: “Оҕо сааскыттан тахса илик эбиккин”, — диэн быһа-бааччы түмүк оҥордо. Үйэлээх сааһыгар биир да артыыс уулуссаҕа “репетицияланан” бырдаҥалыырын көрбөтөҕүн, бу мин быһыыбыттан олус бэркиһээбитин эттэ, маннык майгыбын тохтоторбор сүбэлээтэ уонна бэргэһэбин сиртэн ылан, тэбии түһээт, төбөбөр “дьоп” курдук кэтэрдэн кэбистэ.

Киһи күүһүн-уоҕун түмэн, санаатын ууран, ис сүрэҕиттэн дьарыктаннаҕына ситиһиигэ кэлэрин өссө төгүл итэҕэйбитим. Ол курдук, уус-уран самодеятельность лауреатын үрдүк аатын ыламмын, оҕолуу, ис сүрэхпиттэн үөрбүтүм. Оҕо сааска түһэн, оҕо буолан ылар киһини үөрүүгэ, ситиһиигэ кынаттыыра, өйү-санааны ыраастыыра үчүгэйиэн!

 

Уу-чукуруктар

Өбүгэлэрбит оҕону иитэр үтүө үгэстэрин, үөрүйэхтэрин сүрүн ньыматынан оҕону үтүө сиэргэ көҕүлүүр күлүүс тыллары сатабыллаахтык туттуулара буолар. Өбүгэлэрим ньымаларын туһанан: “Оҕолорум — үчүгэй оҕолор, Уу-чукуруктар, үөрэххитин кытаатыҥ, бэрээдэккитин көрүнүҥ, сааһыланыҥ”, — диэн үөрэнээччилэрбэр элбэхтик этэбин, такайабын.

“Уу-чукурук” диэн сылаас тыыннаах тыл оҕоҕо ордук тиийимтиэ, оҕо киниэхэ туһуламмыт бу тылы үөрэ истэр, кутунан-сүрүнэн ылынар — өбүгэлэртэн утумнаммыт өй-санаа биллэргэ, уһуктарга дылы буолар.

Саҥа дьыл кэрэ киэһэтэ кэлэн, оскуолаҕа учууталлыын, үөрэнээччилиин үөрэн-көтөн, өрө көтөҕүллүү бөҕөтө, көтүөхпүтүн кынаппыт эрэ суох. Үгэс быһыытынан ыытыллар кылаас киэргэтиитигэр, бастыҥ хаһыат таһаарыытыгар, ырыаҕа-тойукка уо.д.а. күрэхтэргэ кыттаары ох курдук оҥосто, кустук курдук куоһана сылдьабыт.

Мин сэттис кылаас салайааччытабын. “Уу-чукуруктар, дьэ кытаатыҥ, түһэн биэримэҥ, кыахтааххытын көрдөрүҥ, санаабыккыт сатаннын, толкуйдаабыккыт тобулуннун, туох барыта судургутук табыллан истин”, — диэн алгыс тылынан оҕолорбун ситиһиигэ көҕүлүүбүн. Этиллибит алгыс көмөтүнэн хаһыат көрүүтүгэр бастакы миэстэни ылан, саха тэҥэ суох дьонунуу сананныбыт.

Тымныы Моруос оҕонньортон минньигэс туорт тутан, кылааспытыгар чөкө ууруннубут, сыа-сым курдук хаһаанныбыт, бары түмүстэхпитинэ, уоспутунан үллэстэргэ сүбэлэстибит. 11-с кылаас үөрэнээччилэриниин физика кэбиниэтигэр кэлэр кэмҥэ кэрэни, сырдыгы ыраланан, үөрэ-көтө сэлэһэ олоробут. Бэйэм салайар 7-с кылааһым оҕолоро, ааны өҥөйөн көрөөт, бокуойа суох көтөн түстүлэр. “Уу-чукурук, манна олорор эбиккин дии, биһиги эйигин көрдүү сылдьабыт”, — диэн чубугурастылар, икки дабыдалбар ытарҕа курдук иилистэ түстүлэр. Үрдүкү кылаас үөрэнээччилэрин көхтөөх күлсүүлэринэн доҕуһуолланан, оҕолорбунуун сиэттиһэн, оҕону кытта оҕо буолан, кылааспыт диэки дьулурҕатык “тэлэмээттэнэ” турдубут. Үчүгэйтэн үчүгэй диэн бу буоллаҕа!

  • 2
  • 0
  • 0
  • 0
  • 0
  • 0

Комментарии (0)

Никто ещё не оставил комментариев, станьте первым.

Оставьте свой комментарий

  1. Опубликовать комментарий как Гость.
Вложения (0 / 3)
Поделитесь своим местоположением