Уопсастыба

 Историяттан кылгастык

Бүлүү педучилищетын историята 1922 сыл атырдьах ыйын 22 күнүттэн саҕаланар. Ол курдук, Саха Сирин Наркомпроһун  кэллиэгийэтин уурааҕынан Бүлүү куоратын иккис сүһүөх оскуолата «Бүлүүтээҕи педагогическай хайысхалаах иккис сүһүөх оскуолата» диэн ааттаммыта. 1926 сыл сэтинньи 26 күнүттэн Саха АССР Совнаркомун быһаарыытынан, педагогическай техникум  буолбута. 1928 сыллаахха Саха АССР Киин Ситэриилээх Кэмитиэтин Президиумун ыйааҕынан, техникумҥа Николай Гаврилович Чернышевскай аата иҥэриллибитэ. 2002 сыл балаҕан ыйыттан  педагогическай училище кэллиэс  ыстаатыһын ылбыта, ол кэннэ 2020 сылтан СӨ бырабыыталыстыбатын уурааҕынан, Н.Г. Чернышевскай аатынан педагогическай кэллиэс «Н.Г. Чернышевскай аатынан профессио­нальнай-педагогическай кэллиэс» диэн саҥа тэрилтэ буолан үлэлиир.

 Саха интеллигенциятын биһигэ

Биир үйэ тухары үөрэх бу тэрилтэтэ 12 тыһ. тахса араас идэлээх педагогическай каадырдары иитэн-үөрэтэн таһаарбыта биллэр. Училище үгүс сылларга Бүлүү сүнньүнээҕи улуустарга соҕотох, ону тэҥэ өрөспүүбүлүкэ хотугулуу-арҕаа өттүгэр орто анал үөрэх кыһата буолан, саха сэбиэскэй интеллигенциятын бастакы уонна кэнники көлүөнэлэрин иитэн, үөрэтэн таһаарыыга улахан оруоллаах. Училище урукку иитиллээччилэрэ билигин бэлиитикэ, култуура, суруналыыстыка, норуот хаһаайыстыбатын атын да салааларыгар ситиһиилээхтик үлэлии-хамсыы сылдьаллар. Кинилэр ортолоругар Социалистическай Үлэ Дьоруойдарыттан саҕалаан, бэлиитикэ эйгэтигэр тиийэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин ытык дьоно,  биллиилээх этнопедагог Константин Чиряев, Социалистическай үлэ дьоруойа Георгий Бессонов, ССРС норуодунай учуутала Михаил Алексеев, Саха норуодунай суруйааччыта Петр Тобуруокап, аатырбыт суруналыыс Нина Протопопова, буойун-учуутал Николай Афанасьев, СӨ I, II ыҥырыылаах Ил Түмэнин дьокутаата Климент Иванов, СӨ Үрдүкү Сэбиэтин үс ыҥырыытын дьокутаата Варвара Петрова  курдук Саха Сирин уһулуччулаах киэн туттар дьонун ааттара киэҥник  биллэллэр. Ити курдук, училище историятыгар саха интеллигенциятын иитэн, үөрэтэн таһаарыыга оруола тугунан да кэмнэммэт сүдү улахан.

Кэллиэс билиҥҥитэ

– Кэллиэс иитиллээччилэрин 90%-ра өрөспүүбүлүкэ оскуолаларыгар уонна оҕо уһуйааннарыгар үлэлии киирэллэр, -  диэн кэллиэс үлэһиттэрэ этэллэр. Чинчийии көрдөрүүтүнэн, үөрэхтэрин бүтэрэн үлэҕэ киирбиттэр 70%-ра миэстэлэригэр бастайааннай хаалаллар, ол иһигэр 97%-ра  - үөрэх эйгэтигэр. Ол төрүөтэ судургу, манна үөрэтии 50%-нын быраактыка ылар, ол түмүгэр үлэ биэрээччи уопуттаах, олоххо бэлэмнээх исписэлиистэнэр. Холобур, быйыл үбүлүөйдээх сылыгар Бүлүү профессиональнай-педагогическай кэллиэһэ 11 бөлөҕү, 152 устудьуону бэлэмнээн таһаарда. Ол курдук, училище аҕыс отделениетыгар барыта 910-тан тахса устудьуон — күнүскү, 250 устудьуон кэтэхтэн үөрэнэр. Үөрэх кыһатыгар 200-тэн тахса педагог үлэлиир. 

Билигин устудьуоннар саҥа спортивнай саала тутуутун боппуруоһун туруорсаллар. 1966 сыллаахха училище устудьуоннарын уонна үлэһиттэрин күүстэринэн тутуллубут спортивнай саала, биллэн турар, улаханнык эргэрбит. Манна даҕатан, быйыл СӨ бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлэ Андрей Тарасенко устудьуоннары кытта көрсүһүүгэ спортивнай эбийиэги тутууга бырайыактыыр-сметнэй докумуоннары оҥорорго үбүлээһин көрүллэрин туһунан үөрүүлээх сонуну иһитиннэрдэ.

 Үбүлүөйдээх тэрээһин былаана

Быйыл Саха АССР тэриллибитэ 100 сылыгар,  үгүс элбэх тэрээһин быыһыгар үбүлүөйдээх училище 100 сылын бэлиэтиир тэрээһин суолтата сүтэн, үтүрүллэн хаалбатын туһуттан, үөрэх кыһатын араас сылларга бүтэрбит дьон анал көҕүлүүр бөлөҕү тэринэннэр, дьүүллэһэн баран, суолталаах тэрээһини 2023 сыл кулун тутар ыйга ыытарга быһаарыы ылыммыттара. Ону тэҥэ 2022-2023 үөрэҕин  сылыгар кэллиэс салалтата СӨ үөрэх миниистиригэр үбүлүөйү  тэрийиигэ СӨ бырабыыталыстыбатын  анал хамыыһыйатын үлэлэтэргэ, Дьокуускайга «Бүлүү педучилищетын үбүлүөйдээх күннэрин» ыытарга, Бүлүү педучилищета өрөспүүбүлүкэ сайдыы­ты­гар сүҥкэннээх кылаатын туһунан научнай-практическай кэмпириэнсийэни ыытарга этиилэр киирбиттэрэ. Тэрийээччилэр Бүлүү педучилищетын бүтэрбиттэр олох киэҥ  аартыгар сирдээн киллэрбит үөрэммит кыһалара  100 сыллаах үбүлүөйүн көрсө  билиҥҥэттэн бэлэмнэнэргэ, куурустарынан ахтыы кинигэлэри оҥорон таһаарарга, училищены үйэтитэр араас дьаһаллары туруорсарга этэллэр.

 Институт тэриллиэн сөп дуо?

Санатар буоллахха, былырыын тэриллибит анал көҕүлүүр бөлөх мунньаҕар профессор, СӨ  норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ  Платон Тумусов педагогическай кэллиэс  ыстаатыһын  уларытан, «институт буолар кэмэ кэллэ» диэн бэлиэтээһинэ бэрт улахан кэпсэтиини таһаарбыта. Ону таһынан СӨ академига Егор Махаров институт буо­ларга туох ирдэбиллэр туралларын, уопсай үөрэхтээһин кыһалара, оскуолалар учууталларынан хааччыллыылара хайдаҕын, каадырдарынан хааччыллыыга ханнык тирээн турар боппуруостар  туралларын барытын ырытан туруорсуохха диэн санаатын тиэрдибитэ. Кэллиэс дириэктэринэн үлэлээбит, билигин үөрэх министиэристибэтин эппиэттээх үлэһитэ Семен Иванов институт ыстаатыһын эрдэттэн туруорса сылдьыбыттарын туһунан этэн туран, институт буоларга, бастатан туран,  профессорскай-педагогическай састаап 30%-на истиэпэннэрдээх учуонай ааттаах-суоллаах буолуохтааҕын бэлиэтээбитэ. Дьэ, чахчы, бу үөрэх тэрилтэтэ ааспыт XX-с үйэ 20-с, 60-с сылларыгар Саха АССР норуотун хаһаайыстыбатыгар сүҥкэн кылаатын киллэрбитэ.  Дьокуускайдааҕы пединститут кэннэ иккис бөдөҥ ыччаты иитэн-үөрэтэн таһаарар үөрэх тэрилтэлэриттэн биирдэстэрэ этэ. Кэлин кэллиэс өрөспүүбүлүкэҕэ учууталлары бэлэмниир биир сүрүн үөрэх кыһатынан биллэр эбит буоллаҕына, инникитин  күүстэрин түмэн, туох баар сатабылларын ууран туран өрөспүүбүлүкэ эмиэ биир бастыҥ института буоларга  үлэ­лэһэллэригэр күүстээх сорук туруорулунна.

Үүнэ-сайда тур, Бүлүү училищета!

Училище, кэллиэс үлэһиттэрин, усту­дьуон­нарын, үйэ аҥаардаа­ҕыта үөрэнэн ааспыт иитиллээччилэрин ааттарыттан өрөгөйдөөх үбүлүөйгүтүнэн ис сүрэхтэн эҕэрдэлиибит! Өйү-санааны, билиини-көрүүнү кынаттыыр үөрэхпит кыһата инникитин өссө да сайдан, айымньылаах үлэлээх, үрдүк ситиһиилээх буоларгар алгыс тылларын аныыбыт.

 Санаалар, ахтыылар

 СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, экэниэмикэ билимин хандьыдаата, бэрэпиэссэр, «Бочуот Знага» уордьан кавалера, ССРС норуотун хаһаайыстыбатын былааннааһынын туйгуна, СӨ үбүн бочуоттаах үлэһитэ Платон Тумусов:

– 1995-2000 сылларга Бүлүү­тээҕи педагогическай училище ыстаатыһа үрдээн, педагогическай институт буолуохтаах этэ. Хомойуох иһин, бу боппуруос 20-чэ сыл кыайан быһаарыллыбакка кэллэ. Онтон тэрилтэ инники сүрүн сыала-соруга – Бүлүү умнаһын уо.д.а. улуустар оскуолаларын үрдүк үөрэхтээх педагогтарынан хааччыйыы. Онон инникитин Бүлүү, Үөһээ Бүлүү, Ньурба, Сунтаар улуустарын салалтата уонна уопсастыбаннаһа кэллиэс аны институт буолар ыстаатыһын туруорсуохтарын наада.

Саха  норуодунай бэйиэтэ Иван Мигалкин:

 — Мин 15 саастаах кыракый уолчаан 8 кылааһы бүтэрэн, Бүлүү куоратыгар Н.Г.Чернышевскай аатынан педучилищеҕа үөрэнэ кэлбитим. Ол кэминээҕи оҕолор бары да хаар курдук ыраас суобастаах майгылаах этибит. Мин Бүлүү сириттэн-уотуттан куорсун анньыммытым, айар үлэм маҥнайгы олуктара мантан саҕаламмыттара. Үөрэнэ сылдьан билбитим, Бүлүүм дьоно-сэргэтэ эйэҕэс-сайаҕас майгылааҕын, аһыныгас дууһалааҕын. Бүлүү куората мин иккис дойдум буолбута. 1969-1973сс. үлэлээбит бары преподавателлэри, техүлэһиттэри, биир кэмҥэ үөрэммит студеннарбын олус истиҥник саныыбын-ахтабын. Урукку үөрэммит,  устудьуоннаабыт сылларбын субу буолан ааспыт кэм курдук саныыбын.