Уопсастыба

Кырдьык, маннык түбэлтэ 2021 сыл алтынньытыгар Өлүөхүмэ улууһун биир улахан бааһынай хаһаайыстыбата үүккэ былаанын аһара толорон, эбии кубуотаны ыларга туруорсуутугар тахса сылдьыбыт уонна сонно тута быһаарыллыбыт эбит. Быйыл ол 2021 сыллааҕы видеону нууччалыы тылынан хос быһааран 2022 сыл алтынньытыгар буолбут түбэлтэ курдук ханнык эрэ ураты, дьону буккуйар интэриэстээх дьон ыыттаннар, батсаап ситимигэр киэҥник тарҕаппыттара киһини дьиксиннэрэр.

2021 сыллаахха Ил Дархан Айсен Николаев сүөһү ииттэр кэтэх ыалы өйүүр мэхэньиисими, ол эбэтэр ыанар ынах ахсыгар 35 тыһыынча солкуобайы көмө быһыытынан биэрбитин бары билэбит. Бу мэхэньиисим тыа дьонугар табыгастааҕын туһунан мин хаһыттарга, бассаап ситимигэр элбэхтик суруйдум. О

Сэбиэскэй кэмҥэ сопхуостарга племенной үлэ күүскэ барара. Ону таһынан ыанар ынахтарга комбикорм, сиилэс уонна да атын эбии аһылыктар харыыта суох бэриллэрэ.  Ынахпытын кыһыны быһа ыан, кини төрүөн икки ый иннигэр уолларарбыт. Ол үрдүнэн сопхуос биир фуражнай ынаҕыттан ортотунан 1500 киилэ үүтү нэһиилэ ыыр этибит. Мин маны Үөһээ Бүлүү улууһун биир улахан Исидор Бараахап аатынан сопхуоһун кылаабынай зоотехнигынан үлэлээбит буоламмын, олох чуолкай билэбин.

Оттон билигин бу үөһэ ааттаабыт племенной үлэбит сопхуостар саҕанааҕы кэмнэр курдук барбатын үрдүнэн, маны таһынан комбикорм, сиилэс атын эбии аһылыктарбыт дэлэйдик бэриллибэттэрин үрдүнэн, тыа хаһаайыстыбатын боппуруостарыгар сытыытык туоруорсар, кыһаллар Уйбаан Пономарев «нэһиилэ кыстаан, күөх окко үктэммит ынахтан 2500-3000 киилэ үүтү биир ынахтан ыыр курдук көрдөрөн, «Гиннесс» рекордун олохтоотубут» диэн этиитигэр толору сөбүлэһэбин.

Иккиһинэн, бу кэтэх ыалы өйүүр мэхэньиисим олоххо киирэн, кэнники сылларга кэтэх ыаллар аан бастаан бука бары 100 % субсидия харчытынан туһаннылар. 2020 сылга диэри өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 70 тыһыынчаттан тахса ыанар ынахха 80 тыһыынча туонна үүт былаана тиэрдиллэн, 2 млрд 800 мөлүйүөн үбүлээһин бэриллэр этэ. Ити 70 тыһыынча ыанар ынах 100 % төрөөбөтүн уонна ынахтаах ыал барыта үүтү туттарбатын үрдүнэн, 80 тыһыынча туонна үүт былаана сылын аайы 100 % туолан, 2 млрд 800 мөлүйүөн тыа сиригэр төһө да барбыт курдук көстөрүн иһин, дьон барыта истэр-билэр, кытарах ынахха үүт былаана тиэрдиллибэтин, үүт туттарбат ыал үүт субсидиятын ылбатын. Ол иһин үөһэ бэлиэтээн аһардым, кэтэх ыаллар ыанар ынах төбөтүгэр 35 тыһыынча солкуобай харчыны ылан, судаарыстыба биэрэр субсидиятыгар бары үөрэ-көтө тигистилэр диэн. 2021 сылга 9 тыһыынча дьиэ кэргэҥҥэ баар ыанар ынахха 1 млрд 253 мөлүйүөн харчы тиксибитэ улахан көмө быһыытынан көстөр.

Оттон 2022 сылга 1 млрд 379 мөлүйүөн көрүллүбүтүттэн, 99,9 % үбүлээһинэ кэтэх ыаллар ынахтарын төбөтүгэр барбыт. Биир даҕаны кэтэх сүөһүлээх ыал бу мэхэньиисими утаран суруйбутун истэ-ааҕа, билэ иликпит. Манна даҕатан эттэххэ, Чурапчы улууһугар тоҕус ыанар ынахтаах кэтэх хаһаайыстыба ыанар ынаҕын ахсыгар 35-тии тыһыынча субсидияны ылан баран, ынахтарын ыан, сүөгэйдээн, арыылаан батаран, "быдан элбэх дохуоту аахсар эбиппин" диэн кэпсээбитин истэн бараммын: «Тоҕо сорох ыаллар маннык тэриммэттэрэ буолуой?» дии санаабытым. Ол да курдук, биһиги нэһилиэкпитигэр дьоннор сүөгэй, суорат атыылаан күннээҕи наадаларын харчы киллэринэллэрэ эмиэ баар суол.

Аны 2021 сылга бааһынай хаһаайыстыбаларга туттарар киилэ үүттэригэр 50 солкуобай үүт субсидията бэриллибитэ, маны таһынан 10-нуу солкуобай соҕотуопка тэрилтэлэрэ биэрбиттэрэ. Онон үүт субсидията үрдээбитинэн 35 тыһыынча төбө бааһынай уонна тэрээһиннээх хаһаайыстыбаларга баар ынахтарга өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 57 тыһыынча туонна үүт былаана тиэрдиллэн, 2 млрд 800 мөлүйүөн үбүлээһин көрүллүбүт, ол аһара туолан, 62 тыһыынча туонна үүт тутуллубута. Маны бааһынай уонна тэрээһиннээх хаһаайыстыбаларга балай да улахан өйөбүл оҥоһуллубутун быһыытынан көрөбүт.

Ол эрээри, бачча элбэх үүт өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн соҕотуопкаламмытын үрдүнэн кимнээҕинэн эрэ кэтэх ыаллар үүт туттарбаттарыгар сигэнэн, «арыы суох буолла, сыаната ыараата» диэн бассаап нөҥүө тарҕанар. 2022 сылга кэтэх ыаллар үүттэрин тутарга киилэтигэр 10 солкуобай субсидия бэриллибитин таһынан, соҕотуопкалыыр тэрилтэлэр биир киилэ үүтү тутар сыаналарын 15 солкуобайтан итэҕэһэ суох тутуохтаахтар диэн Тыа хаһаайыстыбатын министиэрстибэтэ сыал-сорук туруорбутун бары билэбит.

Онон 2022 сылга арыы суоҕун айдаана суох буолуо диэн эрэниэхпитин баҕарабыт. Уопсайынан, бу кэтэх ыалы өйүүр мэхэньиисим көмөтүнэн, ыанар ынах ахсаана 6,5 % эбиллэн, 2022 сыл тохсунньу 1 күнүгэр кэтэх ыал ынахтара 40 311 төбөҕө тэҥнэһэн, Ил Дархан Айсен Николаев сөптөөх туһалаах мэхэньиисими оҥорбутун туоһулуур.

Степан Дмитриев, Үөһээ Бүлүү улууһун Балаҕаннаах нэһилиэгин баһылыга, Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ.