Уопсастыба

Дьокутаат, салайааччы, уопсастыбанньык

Семен Олегович Семеновы улууска билбэт киһи сэдэх буолуох­таах. Билигин, кэмиэрчэскэйэ суох тэрилтэлэргэ болҕомто күүскэ ууруллубут кэмигэр, бу хайысхаҕа кини сүбэтэ суох биир да бырайыак суруллубат диэтэххэ, бука сыыспатым буолуо. Төһө да доруобуйатынан хааччахтаннар, ханнык да үлэттэн толлон турбат, ыарахаттар баар буоллахтарына өссө быһа турунан ылсар киһи. Массыынабыт көнө аспаал суол устун сыыйа айаннаан иһэр. Биһиги инникиттэн үлэлэһиэхтээх буоламмыт, кэпсэтиибит кэмиэрчэскэйэ суох тэрилтэлэр тустарынан буолла.

— Бу эмиэ бырайыак чэрчитинэн баран истэхпит. Суруналыыс киһи буоллаҕыҥ, онон эйиэхэ чугас буолуо дии саныыбын. Бырайыагым туһунан кылгастык кэпсээтэххэ, маннык. Оройуоммут хаһыата 1950 сыллаахха бэчээттэнэн тахсар. Бэйэм улуустааҕы бибилэтиэкэҕэ ордууланан үлэлиир буоламмын, үлэм быыһыгар хаһыат урукку таһаарыыларын ааҕарбын сөбүлүүбүн. Ол сылдьан олус интэриэһинэй, билигин да сонунун сүтэрэ илик ыстатыйалар олус элбэхтэрин сэҥээрэ аахпытым. Уонна бу суруллубуттары, хайдах эрэ гынан билиҥҥи дьоҥҥо тиэрдэр баҕа үөскээбитэ. Аны туран, хомолтолооҕо диэххэ, ыччат дьон төрөөбүт тылга болҕомтону уураллара аччыы быһыытыйда. Үксүн ол да санааттан буолуо, урут тахсыбыт хаһыаттар ыстатыйаларын олохтоохторго аахтаран, ону аудиоҕа устан үйэтитэр туһунан кэллиэгэлэрбин кытта бырайыак оҥордубут. Барыта сүүс ыстатыйаны бу сылга аахтарыахтаахпын. Билиҥҥитэ 50-тан тахса киһи аахта. Олус сэҥээрэллэр эбит, диэн бэлиэтиэххэ наада. Ордук ыччаттар соһуйаллар. «Биһиги урукку олоҕу барыта бороҥ, чуҥкук курдук саныырбыт. Дьиҥэр күөстүү оргуйа олорбут эбит дии» дэһэллэр. Сонун санаалар, кэпсэтиилэр да тахсыталаатылар, - диэн Семен Олегович бырайыагын туһунан сырдатта.

Тыа сиригэр кэмиэрчэскэйэ суох тэрилтэлэр

Сэһэргэһээччибин кэмиэрчэскэйэ суох тэрилтэлэр, ордук тыа сиригэр, хайдах сайдыахтаахтарын туһунан ыйытыыга иэхтим.

— Бырайыактыыр үлэнэн дьарыктанааһын диэн ханнык эрэ кыайтарбатах боппуруоска, аҥаардас харчы ылааһын эрэ диэн буолбакка, киһиэхэ уонна уопсастыбаҕа тыын суолталаах өйү-санааны, толкуйу иҥэриини, сааһыланыыны чиҥэтэн биэрии биир сүрүн сорук быһыытынан турар дии саныыбын. Бырайыак оҥоруутугар, бастатан туран, сөптөөх сыалы туруорунан, онтон соруктары таһаарынан, хас хардыыларгын суоттаан, сөпкө тыыран сыал ситиһиллэр. Бу киһи ылла да оҥоро охсубат үлэтэ диэн бэлиэтиэххэ наада. Манна хамаанда биир санаалаах буолара уонна оруоллары сөпкө аттарыыттан олус элбэх тутулуктаах. Ханнык баҕарар сэлиэнньэҕэ актыыбынай, көхтөөх дьон өрүү баар буолаллар. Маннык дьону өйүүргэ, биитэр социальнай хайысхаҕа үөскээбит кыһалҕалары үмүрүтэргэ, аҥаардас улуус бүддьүөтэ барытын уйуммата биллэр. Мин ону, тус бэйэм, улуус Сэбиэтин бүддьүөккэ хамыыһыйатын бэрэссэдээтэлэ да буоларым быһыытынан бигэргэтэбин. Ол иһин, дотационнай улуус да буоларбыт быһыытынан, кэмиэрчэскэйэ суох тэрилтэлэр сайдыыларыгар болҕомтону күүскэ ууран үлэлэһэбит, - диэн сиһилии сэһэргиир.

Бу үлэҕэ туох уустуктар баалларый?

Ханнык баҕарар дьыалаҕа уустуктар баар буолаллар. Кэмиэрчэскэйэ суох тэрилтэлэр диэн, тус санаабар, туох эрэ саҥаны, сонуну киллэриэн баҕалаах дьон түмсэн, ол санааларын олоххо киллэрэр түмсүүлэрэ диэн өйдөбүллээхпин. Маннык дьон, төһө да биир санаалаах буоллаллар, майгы, олоххо көрүү да өттүнэн уратылаһар буоллахтара. Ол туһунан уонна кэмиэрчэскэйэ суох тэрилтэлэр үлэлэригэр туох уустуктары көрсөллөрүн туһунан туоһуластым.

   - Бэйэм санаабар, урут, дойдубут уустук кэмнэригэр тас дойдулар араас грантовай бырайыактарын нөҥүө интеллектуальнай өйдөөх-санаалаах нэһилиэнньэ араҥатын бэйэлэрин тустарыгар хото туһаммыт түгэннэрэ бааллар этэ. Билигин итинник сүтүк тахсыбатын наадатыгар, дойдубут үрдүкү салалтата кэмиэрчэскэйэ суох тэрилтэлэргэ болҕомтону күүскэ уурбутун, биһиги миэстэтигэр үлэлии-хамныы сылдьар дьон биһириибит эрэ. Холобур, федеральнай таһымҥа «Фонд президентских грантов» диэн тэриллэн үлэлиир. Онтон уустуктар туһунан этэр буоллахха, ханнык баҕарар үлэҕэ уустуктар үөскүүллэр буоллаҕа. Кэмиэрчэскэйэ суох тэрилтэлэргэ биир сүрүн кыһалҕана отчуоту оҥорууга көстүбүтэ.

Кэмиэрчэскэйэ суох тэрилтэлэр, син биир ханнык баҕарар тэрилтэ курдук, эмиэ юридическай сирэй быһыытынан билиниллэллэр. Ол эбэтэр, кини үлэтэ, үбүн эргийиитэ барыта арылхайдык көстүөхтээх. Маны барытын анал исписэлиис иилиэхтээх, чөмчөтүөхтээх. Оннук үлэ эппиэтинэһи, билиини ирдиирэ биллэр суол. Холобур, биһиги улууска 40 кэмиэрчэскэйэ суох тэрилтэлэр сокуоннайдык бэлиэтэнэн үлэлии олороллор. Оччоҕо бу 40 тэрилтэҕэ барытыгар  отчуоту оҥорор анал, хамнастаах үлэһит тутуллара наада буолан тахсар. Аны, өскө, отчуоту кэмигэр ыыппатаххына хонтуруоллуур уорганнар бэрэбиэркэлэрин сатаан ааспакка сууттанаҕын, ыстарааптанаҕын. Ыстарааптаах, онтун сатаан төлөөбөтөх кэмиэрчэскэйэ суох тэрилтэ аныгыс граҥҥа, биитэр куонкуруска бырайыагын киллэрэрэ көҥүллэммэт. Биһиги бу өттүгэр 2021 сылтан ыла улуус дьаһалтатын иһинэн кэмиэрчэскэйэ суох тэрилтэлэр бухгалтерскай отчуоттарын кэмигэр, сөптөөхтүк толорон биэрэргэ анаан субсидия көрүллэр буоларын ситиспиппит. Бу көрүллүбүт үп көмөтүнэн отчуоту оҥорор хамнастаах исписэлиис ананан, билигин улуус КСТ отчуоттара кэмигэр ыытыллар буолла диэн бэлиэтиэхпин сөп, - диэн Семен быһааран кэпсиир.

Түөлбэ үлэтэ инникилээх

Кэмиэрчэскэйэ суох тэрилтэлэри тэҥэ ТОС (түөлбэлэр) сайдыылара кэнники элбэхтэ иһиллэр буоллулар. Семен бу өттүгэр санаатын үллэстэр:

   - Билигин түөлбэлэр ТОС быһыытынан бэлиэтэнэр буоллулар. Оччоҕуна кинилэр грантовай куонкурустарга кыттар уонна онтон, сүрүнэ да диэххэ, бэйэлэрин интэриэстэрин сокуоннайдык көмүскүүр кыахтаналлар. Ханнык баҕарар түөлбэ актыыбынай, көхтөөх дьоннордоох буолар. Маны нэһилиэк дьаһалталара сөптөөхтүк өйдөөн сомоҕолоотохторуна, барыбытыгар даҕаны, о.э. норуот уонна былаас биир тылы булан бииргэ үлэлииригэр быдан туһалаах буолуо этэ. Бэйэм көрүүбүнэн, улуустарга, нэһилиэктэргэ ТОС-тары кытта үлэ кэмиэрчэскэйэ суох тэрилтэлэри кытта тэҥнээтэххэ быдан таһаарыылаах буолуон сөп курдук. Тоҕо диэтэххэ, кэмиэрчэскэйэ суох тэрилтэлэр хайысхаларынан, интэриэстэринэн сиэттэрэн тэриллэр (сороҕор маны биир да киһи тэрийиэн сөп) эбит буоллаҕына, ТОС дьон түөлбэлээн олорор сирдэринэн, административнай кыраныыссаларынан юридическай сирэй быһыытынан тэриллиэхтэрин сөп. Бу инникитин нэһилиэк, улуус сайдыытын биир төһүү күүһүн быһыытынан көрөбүн.

Өй-санаа, билии-сатабыл биир санаа тула күүскэ үлэлээтэҕинэ бу үлэ таһаарыыта лаппа үрдүк буолар. Манна киһи үөрэрэ, быйыл өрөспүүбүлүкэбит таһымыгар ТОС-тары (түөлбэлэри) сайыннарыыга анаан куонкурустар биллэрилиннилэр. Бу куонкурус үс сүһүөхтэн турар. Бастаан улуустар икки ардыларыгар куонкурус, онтон нэһилиэктэр икки ардыларыгар, ол кэннэ нэһилиэктэр түөлбэлэр истэригэр ыытыахтара. Ол иһин этэбин, ТОС (түөлбэлэр) сайдыылара инникилээх.

Маны сатаан туһаннахпытына, элбэҕи ситиһиэхпит дии саныыбын. Ол курдук түөлбэлэри кытары үлэҕэ Бэрдьигэстээх баһылыгын солбуйааччынан үлэлии сылдьар Ксения Васильева бу хайысхаҕа сөптөөхтүк тайанан, хаба тутан, ону сайыннаран, бэркэ үлэлэһэ сылдьар. Ксения Михайловна салалтатынан ыытыллыбыт үлэ номнуо үрдүк көрдөрүүлэннэ. Ол курдук, былырыын Горнайга ыытыллыбыт «Манчаары оонньууларын» тэрийиигэ түөлбэлэр күүскэ ылсан үлэлэспиттэрэ да элбэҕи эттэ. Ону тэҥэ тас эрэгийиэннэри кытары ыкса үлэлэстилэр. Быйыл Бурятияҕа ТОС салайааччыларын кытары уопут атастаһа баран кэлбиттэрэ. Тоҕо Бурятия диир буоллахха, кини дойдуга ТОС сайыннарыыга биир бастыҥ көрдөрүүлээх эрэгийиэн быһыытынан биллэр. Маннык үлэлэр сайдыыга тосхоллуур буоллахтара.

Бу билигин айаннаан иһэр нэһилиэкпит баһылыга Владимир Текеянов, эдэр киһи, болҕомтотун бырайыактарга күүскэ ууран сүрдээх таһаарыылаахтык үлэтин саҕалаата. Бэйэтэ да «үөскээбит боппуруостары бырайыак курдук көрө үөрэннэххэ киһи сааһыланар, кыаллыа суох курдук боппуруостар бэйэлэрэ быһаарыллан иһэр эбиттэр» диир. Кэмиэрчэскэйэ суох тэрилтэлэр, ТОС-тар тустарынан кэпсээтэххэ итинник санаалаахпын.

Кэпсэппит үгэммитигэр буолан эбитэ дуу, сэлиэнньэбитигэр кэлбиппитин билбэккэ да хааллыбыт. Семен Семеновы кытта сэһэргэһэн баран, кырдьык да, бу кэмиэрчэскэйэ суох тэрилтэлэр уонна ТОС-тар сайдыылара улуустар сайдыыларыгар инникилээх сүүрээн эбит, диэн өйдөбүл үөскүөн үөскээтэ. «Биэс сыл бырайыактыыр үлэбит түмүгэр улууспут бүддьүөтүн таһынан 50 мөлүйүөнтэн тахса солкуобайы тастан киллэриннэ» диэбитэ да онно туоһу буолар.