Уопсастыба

Лоп курдук, 100 сыл анараа өттүгэр, 1923 сыл тохсунньу 19 күнүгэр Сэбиэттэр Бүтүн Саха Сиринээҕи бастакы сийиэстэрэ түмүктэммитэ. Үлэтин 2022 с. ахсынньы 27 күнүттэн саҕалаабыт бу сийиэскэ Саха аптаныамынай өрөспүүбүлүкэтэ РСФСР састаабыгар киирэрэ сокуонунан бигэргэтиллибитэ, Сэбиэскэй былаас бэрэстэбиитэллээх, сокуону таһаарар, толоруулаах уонна хонтуруоллуур уорганнарын балаһыанньата бигэргэтиллибитэ, Саха Киин ситэриилээх кэмитиэтэ тэриллибитэ. Исиидэр Бараахап сийиэһи салайсыбыта, Былатыан Ойуунускайы кытары эдэр өрөспүүбүлүкэ ревкомун уонна народнай хамыһаардарын туһунан улахан дакылааты оҥорбута. Онон кини туһунан кинигэ биһирэмэ чопчу бу күҥҥэ ыытыллыбыта мээнэҕэ буолбатах эбит. Биһирэмҥэ элбэх киһи, учуонайдар, дьокутааттар, суруналыыстар, кыраайы үөрэтээччилэр, Исиидэр Бараахап төрөөбүт-үөскээбит дойдутун, Үөһээ Бүлүү улууһун дэлэгээссийэтэ кыттыыны ыллылар.

Биһирэми Үөһээ Бүлүү улууһун баһылыга Владимир Поскачин иилээн-саҕалаан ыытта. Исидор Никифорович Барахов (1898-1938) төрөөбүтэ 125 сылын бэлиэтээһин чэрчитинэн, улууска быйылгы 2023 сыл Исиидэр Бараахап сылынан биллэриллибитин, онон туох үлэ-хамнас ыытыллыахтааҕын туһунан кэпсээтэ.

Ил Дархан уонна Бырабыыталыстыба дьаһалтатын салайааччы, Исидор Бараахап үбүлүөйүн тэрийэр бырабыыталыстыбаннай хамыыһыйа бэрэссэдээтэлэ Георгий Михайлов биһирэм үбүлүөй дьаһалларын аанын арыйар, бастакы тэрээһин буоларын эттэ. Өрөспүүбүлүкэ таһымынан туох былааннанарын билиһиннэрдэ. Бөдөҥнөрүттэн ылан холобурдаатахха, улахан мунньахтар олунньуга -- Москубаҕа, Саха Өрөспүүбүлүкэтин сис бэрэстэбиитэлистибэтигэр, кулун тутар 10 күнүгэр – Дьокуускайга уонна Үөһээ Бүлүүгэ ыытыллаллара, сайын үбүлүөйдээх ыһыахтар дойдутугар уонна Москубаҕа ыһыллаллара былааннанар эбиттэр.

Ил Түмэн Билимҥэ, үөрэхтээһиҥҥэ, култуураҕа, маассабай иһитиннэрэр сириэстибэлэргэ уонна уопсастыбаннай тэрилтэлэр дьыалаларыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Феодосия Габышева биир дойдулааҕын үтүө аатын өрө тутарга кыра эрдэҕиттэн иитиллибитин туһунан эттэ.

– Мин Исиидэр Бараахап аатынан Үөһээ Бүлүү 1 №-дээх оскуолатыгар үөрэммитим. Дириэктэрбит, Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии кыттыылааҕа Дмитрий Спиридонович Спиридонов оскуола хас биирдии үөрэнээччитэ «Биһиги – Бараховецтарбыт» киэн туттунуулаах өйгө-санааҕа иитиллэрин, үөрэххэ-билиигэ, бэрээдэккэ, успуорка кини аатын түһэн биэрбэт туһугар кыһалларын тэрийэрэ. Онон, 1960-с – 1970-с сс. өрөспүүбүлүкэҕэ Исиидэр Бараахапка болҕомто сыппыы сылдьыбыт кэмнээх буоллаҕына, биһиэхэ дойдутугар оннук суоҕа. Бу кэнники уон-сүүрбэ сыл устатыгар архыып матырыйаалларыгар тирэҕирэн, саха бастыҥ дьонун ааттарын үйэтитии, умнулла сыспыт үгүс дьоммутун сөргүтүү үлэтэ күүскэ ыытылынна. 2013 сыллаахха Исиидэр Бараахап 115 сылын бэлиэтээһин чэрчитинэн, бырабыыталыстыбаннай хамыыһыйа тэриллэн, онно үлэлээбиппин истиҥник саныыбын – төрөөбүт дойдутугар Харбалаахха Исиидэр Бараахап аатынан Судаарыстыбаннас түмэл баар буолбута, Национальнай Архыып икки туомнаах улахан  кинигэни таһаарбыта, иитэр-үөрэтэр тэрилтэлэргэ научнай-практическай кэмпириэнсийэлэр ыытыллыбыттара. Архыыпка билигин Исиидэр Бараахап элбэх докумуона, үлэтэ хараллан сытар, онон кэлэр өттүгэр өссө да кинигэлэр тахсыахтара, кини олоҕун, үлэтин чинчийээччилэр өссө да көстөн иһиэхтэрэ. Быйыл үбүлүөй чэрчитинэн, Харбалаахтааҕы Судаарыстыбаннас түмэл таас дьиэтин тутуута саҕаланыаҕа. Онон, биир дойдулаахтарбын эҕэрдэлиибин, өссө да көрсүөхпүт, салгыы үлэлиэхпит. Суруйааччы, суруналыыс, тылбаасчыт Алексей Амбросьев-Сиэн Мунду архыып докумуоннарыгар, бииргэ алтыспыт дьонун ахтыыларыгар тирэҕирэн, Исиидэр Бараахап туһунан баай уонна дириҥ ис хоһоонноох, киһи биир тыынынан ааҕар дьоһуннаах кинигэтин таһаарда. Аахтым, астынным, – диэтэ Феодосия Габышева уонна Алексей Алексеевичка сис кэмитиэт Бочуотунай грамотатын туттарда.

– Кинигэ «Молодая гвардия» издательствоҕа тахсыбыта олус үөрдэр, долгутар, – диэтэ норуот дьокутаата Мария Христофорова. – Тоҕо диэтэххэ, биһиги эдэркээн сааспыт аргыстара буолбут патриотическай ис хоһоонноох, дойду бастыҥтан бастыҥ дьонун туһунан кинигэлэр, чуолаан, бу кыһаҕа бэчээттэнэн тахсаллара. Саха судаарыстыбаннай диэйэтэлэ Исиидэр Бараахап туһунан кинигэ нууччалыы тылынан тахсыбыта бэйэтэ туспа үөрүүлээх, бүтүн Арассыыйа үрдүнэн тарҕаныаҕа. Ааҕааччыларын эйгэтин кэҥэтиэҕэ. Алексей Амбросьевка махтанабын, көмөлөспүт дьон кэккэтигэр мин ааппын эмиэ киллэрбитэ улахан чиэс буолар. «Кыым» хаһыат бүгүҥҥү нүөмэригэр Ил Дархан Айсен Николаев интервьюта таҕыста. Төрөөбүт норуотун дьоллоох олоҕун туһугар туруулаһан үлэлээбит Исиидэр Бараахап курдук уһулуччу дьонноох буоламмыт, биһиги бэйэбит өрөспүүбүлүкэбитинэн киэн туттабыт.

Кинигэ биһирэмин туһунан сиһилии «Ил Түмэн» хаһыат кэлэр нүөмэригэр ааҕаарыҥ.

Хаартыскаҕа Мария Васильева (ЯСИА) түһэриилэрэ