Уопсастыба

Устуоруйа кэрчиктэрэ

Төрөөбүт төрүт тылбыт быйыл икки ураты бэлиэ түгэннээх. Ол курдук, бу сыл олунньу 13 күнүгэр саха омук биир саамай саргылаах уола, норуотугар тугунан да кэмнэммэт уонна сыаналаммат сүдү кылааты киллэрбит Сэмэн Өндүрүөйэбис Ноҕуруодап төрөөбүтэ 131 сылын уонна саха суругун-бичигин буукубаара төрүттэммитэ 106 сылын туоллулар.

Семен Новгородов саамай сүрүн ситиһиитэ – саха алпаабытын уонна саха оскуолатыгар үөрэнэр кинигэни оҥорбута. Ол курдук, 1917 сылга кини латыынныы алпаабыт төрүтүгэр саха тылын бастакы алпаабытын төрүттээбитэ. 1917 с. сайыныгар Н.Е. Афанасьевы кытта В.М.Ионов илиитинэн суруйбут матырыйаалларыгар олоҕуран, «Сахалыы сурук-бичик» буукубаары күн сирин көрдөрбүттэрэ. Ити буукубаар хаста да тупсарыллыбытын түмүгэр, 1923-1924 сылларга кинигэ Саха Сирин үрдүнэн тарҕаммыта, «ааҕар балаҕаннарга» туһаныллыбыта. Кини алпаабытынан 200-тэн тахса кинигэ, ол иһигэр 30 үөрэх кинигэтэ тахсыбыта биллэр. Бу бырааһынньык  Бэрэсидьиэн М.Е. Николаев 1996 сыл олунньу 9 күнүнээҕи Ыйааҕынан Төрөөбүт тыл уонна сурук-бичик күнүнэн биллэрбитэ.

Төрөөбүт тылы билии

Росстат дааннайынан, Арассыыйа национальнай эрэгийиэннэригэр тылы билии уопсай туруга мөлтөх уонна мөлтүү турар. Холобур, 2020 с. биэрэпис түмүгүнэн, дойду үрдүнэн барыта 4,7 мөл. татаар баарыттан, төрөөбүт тылын күннээҕи олоххо 2,91 мөл. эрэ татаар киһи туһанар. Ол тэҥэ, барыта 1,57 мөл. башкиртан 1,08 мөл. эрэ киһи төрөөбүт тылынан кэпсэтэр. Биһиэхэ национальнай састаабынан саха омуга 469 тыһ. киһи, ол иһигэр эр дьоно  - 222 тыһ., дьахтара – 247 тыһ. Итилэртэн куоракка олорооччута – 193 тыһ., тыа сиригэр  - 276 тыһ. 

Саха тылынан кэпсэтээччи өрөспүүбүлүкэҕэ 373 тыһ. киһи, ол иһигэр куоракка олорооччута – 136 тыһ., тыа сиригэр – 237 тыһ. Бу сыыппаралары көрдөххө, 100 тыһ. кэриҥэ саха киһитэ төрөөбүт сахалыы тылынан кэпсэппэт буолбут эбит. Нууччалыы саҥарааччылара баһыйар. Ол курдук, Саха Сиригэр 767 тыһ. киһи иккис судаарыстыбыннай тылы күннээҕи олоххо туһанар, ол иһигэр – 512 тыһ. куоракка олорор, 306 тыһ.  – тыа сиригэр. Саха омугун ахсаана биллэ-көстө эбиллибэт, көҕүрээһин да суох - 2010 с. – 478 тыһ., ол курдук 2020 с. эмиэ 478 тыһ. 10 сыл устата 400-кэ киһинэн эбиллиини «эбиллии» диэбэккин.

Сайдыы суолун тутуһан

Тыл сайдыыта аҥаардас үөрэх эйгэтинэн муҥурдаммат. Дьиэ кэргэҥҥэ, оҕо уһуйааныгар, оскуолаҕа, уопсастыбаннай миэстэлэргэ, үлэ тэрилтэлэригэр, айар үлэҕэ, бэйэ-бэйэни кытта күннээҕи алтыһыыга Ийэ тылы туттуу күүһүрүөхтээх. Бүгүҥҥү күннээххэ олоҥхону таһынан, төрөөбүт тылы бүттүүнүн сыыппара технологиятыгар киллэрэр кыах баар. Билигин саха тыла, саҥата ураты эйгэҕэ таҕыста. Ол курдук, Интэриниэт, мобильнай сыһыарыы, социальнай ситим көмөтүнэн куйаар ситимигэр тарҕанар.

Бэрт соторутааҕыта төрөөбүт тылы үөрэтиигэ Саха Сиригэр мобильнай сыһыарыы үлэлээбитэ. Ол курдук, сыһыарыы көмөтүнэн саха тылын табыгастаах көрүҥүнэн баһылыырга анал методиканы оҥордулар. Саха тылыгар интерактивнай уруоктары, теориятын, тылдьытын, таба суруйуутун уонна тыл тиэрминнэрин хомуурунньугар сиһилии үөрэтии куурустарын билигин «Сахалыы» диэн сыһыарыыга  булуохха сөп. Бырайыак ааптардара Лилия уонна Ньургун Бэчигэн саха тылын учууталларын кытта ийэ тыл үөрэхтээһиҥҥэ анал методиканы оҥордулар. Филолог-тылбаасчыт, IT-паарка эксперэ,  артыыс, араадьыйа ыытааччыта Ньургун Бэчигэн этэринэн, саха тылын баһылааһын таһыма сылтан сыл түһэр. Сүрүн биричиинэтэ - тыл эйгэтэ үүнэр көлүөнэҕэ сайдыыта суох. Маннык балаһыанньа инникитин уларыйбат буоллаҕына, аны 10-20 сылынан саха тылын баһылааччылар ахсааннара лаппа аҕыйыыр уонна сыыйа сүтэр кутталлаах. Бырайыак сүбэһиттэринэн «Саха бикипиэдьийэтин» тэрийээччи, лингвист Николай Павлов, Саха Сирин суруйааччыларын Сойууһун бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Гаврил Андросов уонна саха тылын учууталларын Ассоциациятын бэрэссэдээтэлэ Жанна Барашкова буолаллар. Сыһыарыы саха тылын киэҥ эйгэҕэ тарҕатыынан эрэ буолбакка, учууталларга, төрөппүттэргэ эбии онлайн туһанар матырыйаалынан буолар.

Манан сыыппараны туһанан ийэ тылы сайыннарыы муҥурдаммат. Саха Сиригэр биир сүрүн ситиһиибитинэн Гуманитарнай чинчийии уонна хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттар проблемаларын института 15 томнаах Саха тылын Улахан быһаарыылаах тылдьытын электроннай көрүҥүн бу сылтан ситиһиилээхтик үлэлэтэр. «2020-2024 сс. Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр судаарыстыбаннай уонна официальнай тыллары оннунан хаалларыы» тус сыаллаах бырагыраама чэрчитинэн, институкка былырыын тылдьыт электроннай көрүҥүн оҥорорго бырайыак оҥорон үлэҕэ киллэрбитэ. Бырайыак операционнай систиэмэтин эппиэттээх оҥорооччута, Саха тылын отделын алын научнай үлэһитэ Василий Бочкарев. Бу дьоҕус систиэмэ автоматическай эрэсииминэн Улахан быһаарыылаах тылдьыт матырыйаалларын көрдүүрү, ырытары судургутутар, ону тэҥэ сахалыы саҥарар. Уопсайынан, тылдьыт электроннай көрүҥэ бары туһанааччылары киэҥ эйгэҕэ угуйар, ону тэҥэ доруобуйаларынан хааччахтаахтарга туһуланар.

Аны туран сыл саҥатыттан саха тылын онлайн үөрэтии куурустара баар буолбуттара дьон-сэргэ сэҥээриитин ылла. «Аартыка оҕолоро» сайтка саха тылын онлайн куурустарын туһаныахха, көрүөххэ, үөрэтиэххэ сөп. Бу курдук, саха тылыгар онлайн куурустары элбэтии ийэ тылы күннээҕи олоххо туттуу култууратын үрдэтэр уонна аныгы тэтимнээх сыыппара үйэтигэр саҥа аартыктары саҕар. Маны сэргэ «Төрүт тыллар» диэн Саха Сирин норуоттарын тылларын үөрэтиигэ саҥа платформа үлэлээбитэ иккис ыйыгар барда.  Онлайн уруоктар, тылдьыттар, кинигэлэр уонна улахан медиа-матырыйааллар барыта биир порталга хомулуннулар. Үөрэх уонна квалификацияны үрдэтии институтун дириэктэрэ Ньургун Павлов этэринэн, үөрэх эйгэтин саҥа көрүҥэ учууталларга уонна педагогтарга туһуламмыт  сыыппара куйаара буолар. Билигин бырайыакка саха тылын үөрэтиэххэ сөп, оттон кэлин Саха Сирин бары национальнай тылларын  киллэрии былааннанар. Бүгүҥҥү туругунан 150-тан тахса онлайн уруоктаах, ону тэҥэ «Айар» кинигэ кыһата уонна саха тылын уонна литературатын учууталларын кытта бииргэ хомуллубут 90- тан тахса видеороликтардаах.

Бүгүн, олунньу 13 күнүгэр, төрөөбүт ийэ тылбыт күнүгэр kerdee.ru (көрдөө.ру) диэн саҥа саайт сүрэхтэниэҕэ. Тэрээһин Дьокуускайга «Сахамедиа» холдинг медиа-киинигэр 11.00 чаастан буолуоҕа. Саҥа саайт Саха сиригэр судаарыстыбаннай саха тыла туһаныллыытын, итиэннэ киэҥник сэҥээриллиитин эйгэтин кэҥэтэр  уонна саха тыла туттуллуутун хааччыйар сыаллаах үлэлиэҕэ. Бырайыак соруга — интэриниэт ситимигэр сахалыы тыллаах ис хоһооннооҕу бүүс-бүтүннүүтүн биир сиргэ түмүү, итиэннэ тыл ис суолтатын көрдүүргэ кыаҕы биэрии.  Онон манна туһанааччы сахалыы тыллаах СМИ-лэр, блогердар таһаарыыларын ис хоһооннорун кытта билсэр,тутаах тылларынан матырыйааллары көрдүүр буолуоҕа. 

Ити курдук, таптыыр сахабыт тыла өрүү чэчирии турдун, инникитэ сырдык, кэскилэ кэтит буоллун. Ийэ тыллаах эрэ буолан норуот баар, оттон ыччата төрөөбүт тылын өрө тутар буоллаҕына, оннук норуот өлөн-өһөн биэрбэт.