Издательский дом Редакция Подписка
Погода в Якутске: . -12 oC

Оҕо сырыттахпына, бар дьон ис-истэриттэн көтөҕүллэн дьиҥнээхтик үөрбүт-көппүт, туох эрэ саамай суолталаах, саамай күндү кыайыыны ситиспиттии дьалкыйа таһымнаан  өрөгөйдөөбүт түгэннэрэ баара. Хайдах эрэ хас биирдии дьиэҕэ алаадьы буһарын, хас биирдии ыалга дьоллоох түгэн тосхойбутун, соргулаах сурах кэлбитин курдуга. Ол – тустуук Роман Дмитриев аан дойдуга саха аатын үрдүктүк ааттаппыт кэмэ, ол – кини күүтүүлээх кыайыыта төрөөбүт норуотугар аҕалбыт чыпчаал туруга эбит. Биһиги сүһүөх ыччат кырдьык, ити албан ааттаах тустууктарбыт көтөхпүт иэйиилээх долгуннарыгар дэбдэччи биһиктэнэн, саха буоларбытынан киэн тутта улааппыппыт. Ол иһин, кыыһыттан-уолуттан тутулуга суох, спорт бу эйгэтигэр тахсар хамсааһыннары, сонуну-кэпсээни сэргии, сэҥээрэ сылдьарбыт. Ону, билигин өйдөөтөххө, тустуу туһунан иһитиннэрэн-биллэрэн иһэр, дьон көҕүн күөртүүр, болҕомтотун тардар, түөскэ сүрэҕи уматар курдук сатаан кэпсиир суруналыыстарбыт доҕуһуоллаабыттар эбит. 

Оҕо сырыттахпына, бар дьон ис-истэриттэн көтөҕүллэн дьиҥнээхтик үөрбүт-көппүт, туох эрэ саамай суолталаах, саамай күндү кыайыыны ситиспиттии дьалкыйа таһымнаан  өрөгөйдөөбүт түгэннэрэ баара. Хайдах эрэ хас биирдии дьиэҕэ алаадьы буһарын, хас биирдии ыалга дьоллоох түгэн тосхойбутун, соргулаах сурах кэлбитин курдуга. Ол – тустуук Роман Дмитриев аан дойдуга саха аатын үрдүктүк ааттаппыт кэмэ, ол – кини күүтүүлээх кыайыыта төрөөбүт норуотугар аҕалбыт чыпчаал туруга эбит. Биһиги сүһүөх ыччат кырдьык, ити албан ааттаах тустууктарбыт көтөхпүт иэйиилээх долгуннарыгар дэбдэччи биһиктэнэн, саха буоларбытынан киэн тутта улааппыппыт. Ол иһин, кыыһыттан-уолуттан тутулуга суох, спорт бу эйгэтигэр тахсар хамсааһыннары, сонуну-кэпсээни сэргии, сэҥээрэ сылдьарбыт. Ону, билигин өйдөөтөххө, тустуу туһунан иһитиннэрэн-биллэрэн иһэр, дьон көҕүн күөртүүр, болҕомтотун тардар, түөскэ сүрэҕи уматар курдук сатаан кэпсиир суруналыыстарбыт доҕуһуоллаабыттар эбит. 

Мин “Хапсыһыы” сэһэни “Хотугу сулус” сурунаалга салҕыыта хаһан тахсарын кэтэһэ-кэтэһэ аахпыппын өйдүүбүн, ол эрээри ол саҕана айымньы ааптардаах буолар диэҥҥэ оччо-бачча иҥэ-тоҥо сатаабат сааһым эбит. Сэһэн тустууктар киһи быһыытынан дьолго, тапталга дьулуһууларын, кинилэр көбүөргэ эрэ буолбакка, олох очурдарын туоруур туһугар хапсыһыыларын, спортка сиэр-майгы, чиэс-суобас өйдөбүллэрэ хатыйсыыларын ойуулуурун умсугуйан, таттаран туран аахпытым.

Оскуола кэнниттэн Хабаровскай куоракка култуура үнүстүүтүгэр үөрэнэ сылдьан, каникулга дьиэбэр кэллим да, сахалыы туох тахсыбытын барытын, ирдэһэн туран ааҕар этим. Арай дьэ “Хапсыһыы” “Сибиир билиҥҥи сэһэнэ” диэн сиэрийэҕэ тахсыбыт. Онно кинигэ таһыгар Егор Неймохов диэн ааты дьэ аахайан көрөн, өйбөр хатаан кэбиспитим. Бу сырыыга сэһэни ааҕан баран, маннык санаа эмискэ, ким эрэ дорҕоонноохтук эппитин курдук, чопчу киирэн кэлбитин өйдүүбүн: “Суруйааччы Егор Неймохов тустууктар олохторун суруйарыгар өрөспүүбүлүкэ таһыгар улахан куораттарга үөрэнэр устудьуоннар олохторун эмиэ таарыйбыт. Оччоҕо бу мин үөрэнэ сылдьар эйгэбиттэн, субу билиҥҥи кэмтэн да уус-уран айымньыны таһаарыахха сөп эбит”, - диэн. Ити кэмҥэ миэхэ, айа-суруйа илик киһиэхэ, тоҕо итинник санаа чопчу киирэн кэлбитэ эбитэ буолла? Өссө: “...биһиги таспытыгар олимпиада дьоруойдара суохтар, олохпут ханнык да чаҕылхай түгэнинэн сырдаабат, көннөрү устудьуон олоҕо...” – диэн ити санааҕа хардарар курдук, бэйэм олохпун мыына санаабыппын өйдүүбүн... Ол эрээри, литэрэтиирэҕэ аан бастаан киирэрбэр, ити саҕыллыбыт санаабыттан тирэнэн быһыылаах, бастакы тоҕус хоһооммун “ыйааһыннаары”, “Кутургуйа” диэн Саха сирин тас өттүгэр үөрэнэр устудьуон оҕолор олохторуттан быстах кэпсээни суруйан дьүүллүүр сүбэҕэ ыыппытым. Ол кэпсээн жанрыгар бастакы холонуубун ырытааччылар сирбэтэх этилэр, хата хайҕаан, ол кэпсээҥҥэ көлөһүммүн тохпокко олус чэпчэкитик суруйбут киһини, испэр кыбыһыннарбыттара.

Егор Петровичтыын эн-мин дэһэн билсиһиибит “Кэпсиэ” биэриини тэрийэн таһаарар кэммэр буолбута. Ол иннинэ кини ыараханнык ыалдьыбытын туһунан истэрим, бэйэтин “бу кини” диэн чугастан көрө, айах атан тустаан кэпсэтэ илик этим.

Кыайыы күнүн иннинээҕи биэриибэр албан аат, биир киһи ситиһиитэ, кыайыыта норуот олоҕор дьайар күүһүн туһунан кэпсэтиини таһаарарга соруннум. Сүрүн кэпсэтии Аҕа дойду сэриитигэр саханы албан аатырдыбыт снайпердар тустарынан, онтон сюжеттарга сахалары спортка, култуураҕа аатырдыбыт түгэннэр киириэхтээхтэрэ. Биэриибэр сүрүн сэһэргээччи быһыытынан кими ыҥырарбын эргитэ сылдьан толкуйдаан баран, суруйааччы Егор Неймохов буолуон сөптөөх эбит диэн түмүккэ кэллим. Улуу снайпер, дьоруой Федор Охлопков биир дойдулааҕа уонна били “хас ыал аайы алаадьы буспут” курдук, тустууктарбыт аҕалбыт өрөгөйдөөх кэмнэрин иэйэн ахтарга эмиэ тоҕоостоох ыалдьыт киниттэн ордук суох буолуох курдук. Егор Петрович дьиэтээҕи дуу, үлэтин дуу төлөпүөнүн норуот поэта, суруйааччылар Сойууспут бэрэссэдээтэлэ Моисей Дмитриевич Ефимовтан ыламмын, эрийдим. Өссө хайдах эрэ кинини сытар ыарыһах курдук санааммын, “дьиэҕэр тиийэн устуохпутун сөп” эҥин диэтим. Егор Петрович: “Бэйэм тиийэр инибин. Миигин устааччылара суох ээ, ол эрээри...” - диэн кэмчи соҕустук хоруйдаата. Кырдьык, саха экраныгар уус-уран литэрэтиирэҕэ анаан үлэлиир эрэдээксийэ баар этэ да, Егор Неймохов онно олорорун биирдэ да көрбөтөхпүттэн бэйэм да соһуйдум. “Оччоҕо быһа эфиргэ кэлэҕин!” – диэн, суруналыыс киһи соргум тосхойбутуттан үөрэн, өрүкүнэйэ түстүм (мин үксүн наһаа элбэхтик көстөр-биллэр дьону буолбакка, болҕомто таһыгар хаалбыт дьону булан устарбын, кэпсиирбин, арыйарбын ордоробун). Бачча чааска устуудьуйаҕа кэлэҕин, бэлэмнэнэ түһэн баран быһа эфиргэ тахсабыт, диэн болдьоотум.

“Кэпсиэ” саха тэлэбиидэнньэтигэр теле-сурунаал киэбинэн барар биэриилэр эпохаларын аспыта, аан бастакы “хараҥаччы” этэ. Хас биирдии биэриибитин олус кичэйэн бэлэмниирбит. Ыалдьыттарбытын эрдэ ыҥыраммыт, трактовай репетицияны ыытарбыт, ол иһин киэһэ быһа тахсарбытыгар иитиллибит саа курдук “ытарга” толору бэлэм дьон буоларбыт.

Болдьообут чааспар устуудьуйаҕа кэлэн ыалдьыппын кэтэстим – суох. Бэйэтигэр улахан эрэллээх киһи буоллаҕа, бэлэмнэммэккэ тута тахсыам диирэ буолуо дуо, дии санаатым. Ол эрээри тоҕо оччоҕо кэлэр чааһын лаппыйан ыйыппыт буоллаҕай, диэн саараҥныыбын. Төлөпүөнүн ылбат. Ол курдук өр олорон баран ыксаатым. Кини бэйэтигэр эрэллээх буоллаҕына, мин бэйэбэр эрэлим суох, улахан суруйааччылыын кэпсэтэргэ кини тылынан хайдаҕын-тугун, кэпсэтиини туохтан саҕалыырбын эҥин репетицияҕа билгэлээн көрүөхтээх этим эбээт. Сорохтор кумааҕыга суруйбуттарын аанньа, кэпсээнньит быһыытынан быстар мөлтөх буолалларын билэр бөҕө буоллаҕым. Онтон эмискэ: “Арай кэбиниэккэ тиийбит буоллун”, - диэн санаа көтөн түстэ да, кэбиниэтим диэки дьулуруйдум. “Кэпсиэҕэ” урукку араадьыйа дьиэтигэр баар түгэх хоһу биэрбиттэрэ. Манна икки дьиэни силбиир холлороон устун бараҕын, аллараа түһэҕин, биир көрүдүөрү, онтон мэлдьи борук-сорук өссө биир уһун көрүдүөрү ааһаҥҥын тиийэҕин. Ол иһин биһиэхэ соруктаах дьон кэлэн баран үксүн кэбиниэппитин кыайан булан тиийбэккэ, төннөн хаалбыт түгэннэрэ элбэҕэ. Бэйэм буоллаҕына, хоспун сүрдээҕин сөбүлүүрүм – тэлэбиидэнньэ сахсааныттан ойуччу турар буолан чуумпута, киэҥэ-куоҥа, түннүгүнэн иһинээҕи тиэргэҥҥэ хойуутук үүммүт хатыҥнар кыһынын – үрүҥ хаарынан бүрүллэн, күһүнүн – көмүс сэбирдэҕинэн ардаан, саас, сайын чэбдик күөҕүнэн маачыктаан көстөллөрө – мин талааным тахсар, умсулҕаным уһуктар эйгэтэ этэ.

Хоһум ааныгар тоһугураан тиийбиппэр, көрүдүөр хараҥа муннугуттан түннүк сырдыгар намыһах уҥуохтаах, ачыкылаах киһи тахсан кэлэн: “Хайа бу, чаас курдук манна турдум дии. Хоскут да чиэскитэ бэрт эбит, улахан булчут курдук сонордоон, арыычча буллум”, - дии тоһуйбута. “Кэбиниэккэ буолбатах, устуудьуйаҕа диэбитим ээ”, - диэн быһаара-быһаарабын суруйааччыны аны устуудьуйаҕа тиэтэттим. Омос көрдөххө тоҥуй курдук этэ, онон “соччо аһыллан саҥарыа суох дуу” дии санаабытым баара, ыйытыы биэрээппин кытта ыалдьытым киһи эрэ иһиттэр истэ олоруох курдук, биэриим тиэмэтиттэн этии аҥара да халбарыйбакка, көрөөччү өйүгэр-сүрэҕэр тиийэр гына дириҥник эҥсэн албан аат суолтатын туһунан кэпсээбитэ. Саха омуга бэйэтин норуот быһыытынан билиниитигэр, кута-сүрэ бөҕөргүүрүгэр снайпердарбыт уонна тустууктарбыт киллэрбит кылааттарын итэҕэтиилээхтик сырдаппыта. Ситиһиилээх, талааннаах дьонун харыстыыр, араҥаччылыыр, кинилэргэ айалларыгар, үлэлииллэригэр кыах биэрэр омук сайдар кэскиллээҕин эппитэ.

 Киһи олоҕун устата эгэлгэ үөрэхтээх, өйдөөх-санаалаах дьону кытта алтыһан ааһар. Ол гынан баран, аттыгар баар киһини бэйэтин сырдыгыттан бэрсэн сайыннарар сыдьаайдаах, холобур буолан олоҕун сирдиир кыахтаах киһини дэҥҥэ эрэ көрсөҕүн. Маннык киһиэхэ түбэһэ түһэр – улуу дьол буолар. Миэхэ олоҕум суолугар ахсааннаах да буоллар, итинник дьоннуун билсиһэр дьол тосхойбута. Олортон биирдэстэрэ - ол биэрии кэнниттэн Егор Петрович Неймохов буолбута. Мин билиибинэн-көрүүбүнэн сабырыйтарар киһибин кытта кэпсэтэрбин сөбүлүүбүн, маннык дьон миэхэ устунан сүбэһит, доҕор да буолааччылар. Егор Петрович ханнык баҕарар хайысхаҕа дириҥ билиилээҕинэн сөхтөрбүтэ, төрүт-уус аймах сиэрдээх майгытын ис хааныгар иҥэринэ сылдьарынан ытыктаппыта, аһыллан кэлэр сайаҕас майгытынан сөбүлэппитэ. Кини миэхэ истиҥ сүбэһитим, бас бэринэр салайааччым, эрэллээх доҕорум, тапсан кэпсэтэр биир идэлээҕим буолбута.       

Кини төрөөбүт-үөскээбит Мэҥэ Алданын туохтааҕар да таптыыра. Биирдэ Мэҥэ Алдан байааҥҥа оонньуур талааннаах дьонун биэриибэр таһаарар буоллум. Томпо улууһун курдук ыраах сиртэн тиийэн кэлбит дьоҥҥо киирии тыллыахпын баҕардым. Онон Егор Петровичка ыксалынан тиийэн  дэриэбинэҥ туһунан кэпсээ диэн көрдөстүм. Айабыын, кини кэпсээнин кэнниттэн Мэҥэ Алдаҥҥа эрэ ордук толуу-мааны хатыҥнар үүнэллэр, манна эрэ ыралаах ырыаһыттар үөскүүллэр, кэрэ кыргыттар төрүүллэр, күүстээхтэр-быһыйдар сайдаллар, туруу үлэһиттэр туругураллар, мындыр кырдьаҕастар олороллор... диэн өйдөбүлгэ кэлиэххэ сөптөөх курдук буолбута. Ол эрээри кини  кэпсээнэ эмиэ да барыта оруннаахха дылыта: кырдьык, Алдан, Амма, Томпо өрүстэр салгыннара сайа охсубут үтүө дойдутугар ханна да суох мааны хатыҥ чараҥнар суугунуулларын, кытылы кыйа кэмэ суох сардаана кытыаста үүнэрин, тиэргэн аайы чэриэмпэ мас чэлгийэ долгуйарын кэлин бэйэм көрөн итэҕэйбитим. Мэҥэ Алдантан чулуу ырыаһыттар, кэрэ кыргыттар, күлүмэх күүстээхтэр кырдьык бааллар, кинилэр ситиһиилэрэ биллэр-көстөр. Егор Неймохов кэпсээннэрин аахтахха, туруу үлэһит дьон, сир түннүгэ кырдьаҕастар олороллор... Итини барытын суруйааччы түмэн, күүһүрдэн, биир-биэс мүнүүтэ бэлэмнэниитэ суох хааһахтан хостуур курдук кэпсээн кэбиспитэ кини аччыгый дойдутун мэлдьи ахта-саныы сылдьарын, биир дойдулаахтарын ситиһиилэрин кэтиирин, онтон истиҥник үөрэрин уонна нэһилиэгин кэскилин туһунан арахпакка толкуйдуу-торумнуу сылдьарын көрдөрбүтэ.

Ахтыылартан да аахтахха, кини ханнык баҕарар тэрээһини эрдэттэн  бэлэмниир, ырааҕы көрөн салайар дьоҕурдаах киһи эбит. Ким эрэ хамсатарын, тэрийэрин, өйүүрүн күүппэккэ, сөптөөх дии санаабытын хоту ону кыайыах, сатыах дьону кытта кэпсэтэн, толорор суолга турунар эбит. Холобур, 60 сааһын туолуо сыл инниттэн миэхэ “документальнай киинэ устан көрүөҥ дуо” диэн тыл көтөхпүтэ. Мин ити кэмҥэ “Кэпсиэм” тохтотуллан, “Телефильм” диэн саҥа төрүттэммит устуудьуйаҕа баран эрэр этим, онон үлэм хайысхатыгар үүт-маас сөп түбэһэр этии буолан, үөрүүнү кытта ылсыбытым. Айымньыларыттан таламмын, кини олоҕун суолун, суруйааччы быһыытынан үүнүүтүн-сайдыытын айар үлэтин нөҥүө көрдөрөргө бэлэмнэммитим. Саас Мэҥэ Алдан оскуолатыгар “Неймоховскай ааҕыылары” устубутум, сайын постановочнай устуулары ыыта уонна хас да бүк үбүлүөйдээх ыһыахтарыгар сынньана аҥаардаах үлэлии эмиэ Мэҥэ Алдаҥҥа тиийбитим. Режиссерум Саймон Сергеев этэ, оператор – Семен Васильев. Олус көхтөөхтүк үлэлээбиппит, Егор Петрович эдьиийдэрэ-балыстара, кэргэнэ Мария Петровна уонна доҕотторо тэрийбит, суолбутун-ииспитин хааччыйбыт далбардарыгар сылдьан умнуллубат күннэри аһарбыппыт.

Документальнай киинэҕэ уус-уран устууну кыбытан киллэрэр киинэ ис хоһоонун ордук тиийимтиэ гынар, күүһүрдэр. Ол эрэн, идэлээх артыыстары сүрүн үлэлэриттэн быыһылаан устар үксүгэр биһиэхэ, тэлэбиидэнньэ суруналыыстарыгар, кыаллыбат, онон норуот талааннарыгар тайанарга тиийэҕин. Ол курдук Неймохов оҕо сааһын оонньуур оҕо, киинэбитигэр киириэхтээх айымньыларыгар суруллубут күүстээх дьон, кырдьаҕастар баар буолуохтаахтар диэбиппитин мэҥэ-алданнар барахсаттар барытын бэлэмнээн тоһуйбут этилэр. Ордук “Барыта миэнэ!” диэн кэпсээҥҥэ Гоша уолу оонньуур Тихон Егоров биһигини үөрдүбүтэ. Тихон, Егор Петрович оҕо эрдэҕинээҕи хаартыскатыгар олус маарынныыра, кырдьаҕас киһилии лоп-бааччы саҥалаах, сахалыы дьаарыстаан толкуйдуур буолан биһигини сэргэхсиппитэ аҕай, ардыгар күллэрбитэ да. Кинини устубут түгэннэрбит олус табыллыбыттара.

Сценарий быһыытынан биир-икки түгэни айылҕа ортотугар устуохтаах этибит. “Өрүс кытыытыгар устуохха. Алдаҥҥа сөтүөлүөххүтүн баҕараҕыт дуу, Аммаҕа дуу?” – диэн биһигиттэн ыйытар. Кырдьык, Мэҥэ Алдантан Амма өрүс Алдаҥҥа түһэр сирэ бу сытар эбит. “Оо, мин Үөһээ Амматтан байдаарканнан тоҕус хонук эрдинэн түспүтүм ээ, аны Аммам саамай түмүктэнэр сирин көрөр эбиппин!” – диэн мин үөрэ түспүтүм. Егор Петрович оҕо сааһыттан эрэллээх доҕоро Николай Колодезников мотуордаах оҥочотунан элэстэтэн, икки ытык өрүс сүүрүктэрэ холбоһор сирин ааһан, Аммабытыгар тиийэн кэллибит. Амма өрүс алгыстаах уута, аатын кытта арахсар сиригэр буолан эбитэ дуу, кытылларын ордук кыһаллан симээбит, киэргэппит курдуга. Мин төрөөбүт Сунтаарбар да сардаана үүнээччи, Амма улууһугар хаста да бу ырыаҕа ылламмыт сибэкки үүнэр кэмигэр сылдьыбытым эрээри, бу манна курдук хойуутук, хас биирдии укка уончалыы буолан тыллан тырымныы туралларын харахтыы илик этим. Биһиги ол көстүүттэн сөҕөн айманар саҥабытын истэн, Егор Петрович “эппэтэҕим дуо” диэбиттии, дойдутунан чахчы киэн туттан, бэйэтин хайҕаппыттааҕар ордук үөрбүт көрүҥнэнэн, мичээрдээн сэгэйэ сылдьыбыта. Ол сардааналаах кырдал устуулара мин хас да биэриибэр “туттулуннулар”. Ардыгар атын режиссердар кэрэни, сайыны көрдөрөөрү гыннахтарына “бэриһиннэрэллэр”. Көр, “үчүгэй киһи үтүө өттүктээх” диэн итини эттэхтэрэ, өбүгэлэрбит.

Нэһилиэк төрүттэммит үбүлүөйүгэр анаммыт ыһыах аһыллыытыгар элбэх үрдүк сололоох ыалдьыт кэлбит этэ. 60 сааһын бэлиэтиир Егор Петрович ытык ыалдьыт быһыытынан ол делегация иһигэр киирэн тыл эппитэ уонна үөһэ, иккис этээскэ тойоттор олороллоругар анаммыт сабыылаах трибунаҕа тахсан олорсубута. Сотору буолан баран киһибит биһиги таспытыгар көһөн кэллэ. “Хайа, тоҕо кэлэн хааллыҥ?” – диэн ыйыта тоһуйдубут. “Ээ, ити биир тайахтаах кырдьаҕас эмээхсин трибунаҕа алҕаһаан дуу, хайдах дуу, дьон көмөлөһөн дуу тахсан хаалбыт. Миэстэтэ суох, турар. Төннүөҕүн кирилиэс үрдүгэ бэрдиттэн саллар быһыылаах. Биир да эдэр киһи туран биэрэр санаата суох, ол иһин бэркиһээммин миэстэбэр эмээхсини олордон баран кэллим”, - диэтэ. Кырдьык, ол делегацияҕа араас министерстволартан грамота таһааччы буолбут, көмөлөһөөччү, солбуйааччы эрэ дуоһунастаах эдэр баҕайы хаалтыстаах уолаттар бааллар этэ. Ол оҕолор эмээхсини көрө-көрө көрбөтөҕө буолан, тойон ахсааныгар киирбиттэринэн толору дуоһуйан, дархаһыйа туттан олорбуттар, оттон сааһыра барбыт суруйааччы өҥүрүк куйааска хахха анныгар табыгастаахтык олорор миэстэтин туран биэрбит...

Бу ыһыахха киинэбит чэрчитинэн биир эмит олохтоох киһиттэн Неймохов аймахтар тустарынан интервью устуохтаах этибит. Егор Петрович эмээхсин-оҕонньор бөҕөнү: “Оннук үлэһит этэ, маннык үтүөлээх кырдьаҕас. Ол саҕанааҥҥыны дьэ кэпсиэҕэ” – дии-дии барыларын уһултара сатыыр. Мин: “Тохтоорууй, ону барытын ханна батарабын? Киинэ эн тускунан буолуохтаах этэ дии. Ити дьонуҥ олоҕо туспа киинэ буолуон сөп...” – диэн булгуна сатыыбын. Ол курдук кини биир дойдулаахтарын барыларын үйэтитэ сатыыра, киинэҕэ бэйэтин туһунан буолбакка, кинилэр тустарынан кэпсээн элбэхтик киирэригэр ордук кыһаллар курдуга.

Күһүнүгэр “Быһах биитинэн” арамааныгар аттаах өрө турааччылар тайҕа быыһыгар сылдьар көстүүлэрин устуохтаах этибит. Онно кини Арҕаа Хаҥалас сылгыһыттарын кэпсэтэн биэрбитэ. Ил Түмэн спикерэ (ол саҕана дьокутаат) Александр Жирков көмөлөстө диэбитэ. Мин Саха тыйаатырын дириэктэрэ Анатолий Николаевтан көрдөһөммүн таҥас-сап, саа-сэп уларсыбытым. Ол тахсан устубут түгэннэрбин эмиэ хас да сиргэ тутуннум. “Алампа. Киһи буолбут таҥара. Таҥара буолбут киһи” диэн киинэбэр эмиэ ол устууларбыттан киллэрбитим.

Түмүгэр, бэйэтин кытта кэпсэтиини “ханнык эмэ уот таһыгар, каминнаах эҥин дьиэҕэ устубут киһи” диэн баҕа санаабын биллэрдим. Биллэн турар, сүрүн дьоруойдуун уһуннук кэпсэтэҕин, ол элбэхтик сарбыллар, сарбыйан баран “килиэйдээбит” сиргин сабарга оонньуу турар уот төлөнүн киллэрэн биэрэр табыгастаах буолааччы. Егор Петрович “каминым суох” эҥин диэн мунаахсыйа түһэн баран, биир кыахтаахтык олорор үөлээннээҕин дьиэтин кэпсэппитэ. Эрээри: “Көрөөччүлэр норуодунай суруйааччыбыт олигарх эбит дииллэрэ буолуо”, - диэн кыбыстар этэ.

Киинэбит уһуллубут матырыйаала да элбэҕэ бэрт, Егор Неймохов дириҥ ис хоһоонноох олоҕун, айымньыларын 30-40 мүнүүтэ иһигэр батаран кэпсээбэтиҥ да биллэр. Таҥар кэммитигэр итиччэ табыллыбыт устууларбын барытын быһан-отон кэбиһиэхпин кэрэйэн, киинэни икки сиэрийэлээх гыммытым. Оннук сайаапкалаан экраҥҥа таһаарбыппыт кэннэ тэлэбиидэнньэ үлэһиттэрин мунньаҕар: “Оннооҕор буолуох суруйааччылар тустарынан биир эрэ сиэрийэҕэ батаран кэпсээччибит. Тоҕо Неймохов эрэ икки сиэрийэ буолуохтааҕый?” – диэх курдук этии иһиллибит үһү. Эфир кэмэ кэмчи аатырар. Ол эрээри туох да ис хоһооно суох кэнсиэртэр сотору-сотору хатыланаллар эбээт, көрөөччүлэр: “НВК итинтэн ураты көрдөрөрө туох да суох дуу” – диэхтэригэр дылы. Документальнай киинэ күн аайы уһуллубат. Киинэ көрөөччү билиитин-көрүүтүн үрдэтэр, иитэр-үөрэтэр аналлаах. Онон даҕаны маннык киинэлэр уһуллууларын күүскэ көҕүлүөххэ баар этэ. Неймоховка анаммыт икки сиэрийэлээх киинэ кэнниттэн ол кириитикэһиттэн саҕалаан иккилии сиэрийэлээх киинэ да буолбатар, биэриилэри оҥорор буоллулар. Онон Неймохов өссө саха тэлэбиидэнньэтин үлэтигэр саҥа сүүрээни киллэрсибит киһи буолан тахсар...

Киинэни “Олох – бүппэт хапсыһыы” диэн ааттаабытым. Көстөрүгэр кыратык долгуйбутум эрээри, сүрүн дьоруойум уонна көрөөччүлэр ылыныахтара, сөбүлүөхтэрэ диэн эрдэттэн эрэллээх этим. “Айымньылартан ити мин бэйэм саамай сөбүлүүр түгэннэрбин булан киллэрбиккин дии?” – диэн Егор Петрович сөхпүтүн тиэрдибитэ. Кырдьык, мин бэйэм ылсыбыт үлэбэр ааптартан ыйыта-хайыы барбакка, сөбүлээбиппинэн сценарийдаан таҥар идэлээхпин. Онтум кини баҕатын хоту буолбут этэ. “Мин эмиэ суруналыыспын ээ. Эйигин суруналыыс быһыытынан өссө үрдүктүк сыаналаатым” – диэбитэ. Кини урут тустууну бүтүн норуот тапталыгар, умсулҕаныгар кубулуппут этэр-суруйар тыллаах суруналыыс буоллаҕа эбээт!

Киинэ көстүбүтүн сарсыныгар илин эҥэргэ барбыппыт. Чайнойга тохтоон чэйдээн эрдэхпитинэ биир киһи Егор Петровичка кэлэн: “Эн бэҕэһээ тэлэбииһэргэ көстүбүт Неймоховкын дии?” – диэн кэпсэппитэ. Кырдьык, норуот суруйааччыта урукку өттүгэр экраҥҥа тахсыбатах эбит, ол иһин дьон кинини сирэйинэн билбэт, саҥа көрөн билэр буолбут.

 Кини үбүлүөйдээх сылыгар элбэх айаннарга сылдьыспытым. Биирдэ төннөн иһэн дьээбэрэммин: “Дьэ Егор Петрович, эйигин арыаллаатым ахан дии, иэстэбилин бэйэм үбүлүөйбэр Сунтаар курдук дойдуннан арыаллатыам ээ,” – диэтим. Киһим чочумча ах баран ылла (быһыыта, мин хас сылынан үбүлүөйдүөхтээхпин суоттаата быһыылаах) уонна “дьэ, арыаллатаар”, - диэтэ.

Үбүлүөйдүөм иннинэ кини мин айар киэһэбин ыытыахпын өссө баҕарар этэ. Хайдах, кимиэхэ көмөлөһүннэрэн тыйаатыры арендалыахха сөбүн хайан, “ырыаҥ элбэх, артыыстар үөрүүннэн кыттыахтара буоллаҕа” эҥин диэн сүрдээҕин кыһаллыбыта. Ону тэҥэ миигин “СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ” аакка түһэрэргэ докумуон хомуйбута. Мин ол саҕана аакка-суолга олох кыһаллыбат, ол туһунан санаабат да этим, саатар “Аата суох сибэкки” диэн кинигэ таһаарбытым. Доҕотторум онон миигин күлэр буолаллара. Докумуон хомуллубутун кэннэ ис санаабар: “Оттон дьыала-куолу түстэ да биэрэллэр ини, син култуураҕа да үлэлээн, суруналыыс быһыытынан да балачча биллэр-көстөр үлэни ыыттаҕым”, - диэн холкуттан холку этим. Өссө ол “Аата суох сибэкким” Егор Неймохов “Алампа” кинигэтин иккис туомун кытта бииргэ “Бичик” кинигэ кыһатын сакааһынан ханна эрэ атын куоракка бэчээттэммиттэрэ. Поеһынан ыыппыттара бу кэлиэхтээх диэн этэ да, өр кэтэһиннэрбитэ. Онуоха Егор Петровичтыын күлсэр этибит: “Ок, биһиги кинигэлэрбит ыстаансыйа ахсын чаардаан, бэрээдэгэ суох айаннаан иһэллэр быһыылаах” диэн. Суруйааччылар бэс ыйын саҥатыгар ыһыахтаабыппыт, онно “буруолаабытынан” кинигэбитин тутаммыт бэйэ-бэйэбитигэр бэлэхтэспиппит.

Биир күн Егор Петрович эрийдэ. Бу күннэргэ тугунан дьарыктанарбын ыйытта. Мин кини “Алампа” кинигэтин кыбыммытынан сылдьан таптыыр бэйиэппит олоҕор уонна айар үлэтигэр документальнай киинэни бэйэм тылланан устан саҕалаабыппын, субу Кириэс-Халдьаайынан, Тааттаннан сылдьан кэлбиппин кэпсээтим. “Тааттаҕа ыһыахха сырыттыҥ дуу?” – диэтэ. Мин командировкабын эрдэттэн суоттааммын Тааттаҕа Алампа үбүлүөйдээх ыһыаҕар сылдьар гына оҥостубутум. “Үрүҥ туллугу” кэриэстээн маҕан өҥнөөх сахалыы былааччыйабын кэтэн, үрүҥ көмүспүн иилинэн сырыттым диэн дьээбэрдим, эн тоҕо суоххунуй диэн ыйыттым. Ону хоруйдаабакка аһаран кэбистэ.

Дьиҥэ, ити ыһыахха ыҥырыылаах ытык ыалдьыт буолан тиийбит сорох суруйааччылар Алампаҕа сүһүөхтээх бэйэлэрэ сүгүрүйэллэрин, Алампаны үйэтитэр туһугар тугу баҕарар оҥоруох курдук уустаан-ураннаан кэпсэнэллэрин хайдах эрэ тириим таһынан истибитим. Оттон итинник этии-тыыныы аҕыйах сыллаахха дылы тоҕо суох этэй? 2003 сыллаах күһүн Дьохсоҕоҥҥо тиийэн Алампа төрөөбүт алааһын устарбар Николай Слепцов-Таттинов кырдьаҕас туруорбут өйдөбүнньүгүттэн ураты суруйааччылар кыһаллыбыт суоллара суох этэ ээ. Үнүбэрсиэт үлэһитэ Валентина Семенова үлүгэрдээх үлэни көрсөн Алампа нэһилиэстибэтин тилиннэрдэ, Егор Неймохов икки туомнаах арамааны суруйан, улуу суруйааччы олоҕун дьиҥнээх кэпсээнин ааҕааччыга утары уунна. Ол эрээри бу дьон Алампа ыһыаҕар хайдах эрэ туора тарыллар курдуктара, өссө биирдэрэ олох да ыҥырыы туппакка хаалбыт эбит! Мин буоллаҕына суруйааччылар бары бааллара буолуо, доҕотторбун онно көрсө түһүөм диэн эрэллээх, суолбун-ииспин бэйэм оҥостон сылдьыбытым, киинэбэр сөптөөх түгэннэри көрдөөн устубутум.

“Кириэскэ үлэлээтибит диэтиҥ дуу, Мэҥэ Алдан аттынан аастаххыт. Хатыҥнар суугунуу тураллар дуу?” – Егор Петрович ыйытар. “Дьэ дойдуҥ хатыҥнара күөх лабааларын хамсатан эйиэхэ эҕэрдэ ыыталлар”, - диэтим. Кини эмискэ түргэн-түргэнник саҥаран айар киэһэбин олох үрдүк таһымҥа ыытыахтаахпын эттэ. “Аата суох сибэккиттэн” хас да хоһоону “улууканнаах айымньылар” диэн цитаталаата (кэнники истибитим хоһооннорбун өйүттэн ааҕар үһү). Онтун быыһыгар духуобунас Акадьыамыйатыгар кыайан киирбэтэҕин эттэ. “Кыһыыта диэн бөлөхтөһөн, миигин аһарбат туһугар “көбүөр анныгар” үлэ бөҕөтүн ыыппыттар” -  диэбитэ. Бастакы Бэрэсидьиэн “бар дьоннорун куттарын-сүрдэрин бөҕөргөттүннэр, өйү-санааны үрдүккэ-сырдыкка түмтүннэр” диэн тэрийбит Акадьыамыйата арахсыы, туоратыһыы, куомуннаһыы курдук саха омугун эһэр мөкү майгы үллэҥниир уйатыгар кубулуйбута наһаа да хомолтолоох. Егор Петрович кэпсэтиибит түмүгэр эмиэ мин айар киэһэбэр эргиллибитэ, санааҕын түмүн, сценарийгын толкуйдаа, барыта үчүгэй буолуоҕа диэн мин саарбахтыыр тылларбын ылыммакка алгыс курдук өрө көтөҕүллэн эппитэ.

Ити кэпсэтии сарсыныгар дуу, өйүүнүгэр дуу идэбинэн, дойдум ыһыаҕын тэрээһинигэр көмөлөһөргө ыҥырыллан, аэропортка киирээри тэринэ сырыттахпына норуот артыыһа Зоя Багынанова кутурҕаннаах сонуну иһитиннэрбитэ. Миэхэ онно күлэ турбут күнүм хараҥаран ылбыта...

Мин Егор Петрович алгыһынан кини сорудаҕын толорор курдук 2012 сыл муус устар 13 күнүгэр “Сааскы тыллыы бэлиэтэ – Сайа айар киэһэтэ” диэн айар киэһэбин икки түһүмэхтээн тэрийбитим. Суорун Омоллоон аатынан Опера уонна Балет тыйаатырыгар көрөөччү билиэккэ тиксибэккэ, кэпсээҥҥэ киирэр ситиһиилээх тэрээһин ааспыта. Арай били үтүөлээх аатым кыайан бэриллибэтэҕэ, киһи сонньуйуох, “аата суох сибэккибинэн” хаалбытым. Егор Петрович оҥорбут докумуонун булан, Ил Түмэн дьокутаата  Александр Уаров курдук “ыарахан артиллерия” бэчээт Департаменыгар киллэрбитин, тойон Пестряков “квота бүппүтэ” диэн сылтаҕыран илии баттаабатах этэ. Квота Саҥа дьыл саҕана бүтээччи, муус устарга баҕарбыт киһи биир квотаны оҥоруон сөптөөҕө. Биэримээри биэрбэтэх буоллаҕа дии.

Онтон 2014 сыллаахха үбүлүөйүм тэрээһинигэр Егор Петрович “дьэ арыаллыаҕым” диэбит тылын кини кэргэнэ Мария Петровна толорбут курдук буолбута. Мин урут баардыылаабатах буоллахпына, бу сырыыга үтүөлээх ааттаныахпын баҕарбытым: дьон өйдөтөннөр, мэлдьи кыра хамнаска сылдьыбыт киһи, биэнсийэбэр аҕыйах солкуобайы эптэрэр баҕалаах буолбутум. Федерация Сэбиэтин чилиэнэ Александр Акимов көмөтүнэн үрдүкү араҥаҕа дьыалам ааһар кыахтаммыта да, аны суруйааччыларым Сойуустарын иһиттэн докумуонум хайдах да оҥоһуллан тахса охсубатаҕа. Онуоха Мария Петровна туох баар сатабылын ууран, суругу-бичиги хос тэрийэн төрөөбүт күммэр диэри арыычча үмүрүппүтэ. Култуура министиэристибэтигэр (Андрей Борисов), куорат салалтатыгар (Айсен Николаев) “Сайа баччааҥҥа диэри аата суох сылдьар эбит дуу” диэн сөхпүт сурахтаахтара. Бэл Наталья Харлампьева: “Эйигин мин ааты-суолу барытын сүгэ сылдьар киһи оҥоробун ээ”, - диэн соһуйбутун кистээбэтэҕэ.

Моисей Ефимов, Егор Неймохов саҕана мин Сойуус бырабылыанньатыгар баар этим. Моисей Дмитриевич: “Бэйэҥ кэнниттэн Сайаны хааллараҕын дуо диэн ыйыталлар уонна оннук буолуо диэн наһаа куттаналлар”, - диэн этэн, миигин соһутан  турардаах. Оо, оччотооҕу мин кэнэн санаабын, соло-дуоһунас диэҥҥэ ат да манньаҕа баҕарбат майгыбын билэллэрэ буоллар, сорох-сорох дьон наһаа да дьоллоохтук утуйуо, уһуктуо эбиттэрэ буолуо! Арыый атыным эбитэ буоллар үөһэ-аллара түһүөм, үлэ ыытыам, талыллыам да этэ дии саныыбын. Кырдьаҕас оннук баҕарар быһыылаах этэ.

 Моисей Дмитриевич кэнниттэн Егор Неймохов бэрэссэдээтэл буолбутугар олус үөрбүтүм. Ол туһуттан убайым Дмитрий Зверевтэн улаханнык үөҕүллүбүтүм. Кини талыллыахтааҕын мин утараммын, бэйэм диэки дьону кучуйбут үһүбүн. Оччотооҕуга олоҕум барыта нэдиэлэҕэ биирдэ бар дьон иннигэр быһа эфиргэ тахсар “Кэпсиэ” биэриим тула эргийэрэ. Онтон ордоммун мин ааҕааччылары кытта көрсүһүүгэ, кэнсиэркэ, тыйаатырга да санаам хоту сылдьар кыаҕым суоҕа. Оҕолорум бэйэлэрин бэйэлэрэ дьаһанан олороллоро. Биирдэ өссө оскуола оҕолорун кытта көрсүһүүгэ сөбүлэһэн баран умнан кэбиһэн барбакка хаалбыт түгэннээхпин. Онно оскуола бүтүннүүтэ мустан баран тарҕаспыт сурахтааҕа (суотабай сибээс оччолорго суох буоллаҕа). Онон ити сылларга “дьону кучуйар” үлэни тэрийиэхтээҕэр, хата хайдах соло булан, эбэтэр үлэбэр үтүрүттэрэн умнан кээспэккэ ол быыбар мунньаҕар тиийбитим буолла дии саныыбын. Егор Петрович кандидатурата саамай сөптөөх этэ. Ол эрээри бу иннинэ Моисей Дмитриевич кинини “ыалдьабын, айар үлэбэр былааным элбэх” диир, диэбититтэн сылыктаатахха, тута буолбакка, улахан кэпсэтии кэнниттэн быыбарга кыттарга сөбүлэспит быһыылаах.

Егор Петрович бырабылыанньатын дьонун кыра ол-бу аайы мунньа сатаабат этэ. Үксүгэр телефонунан кэпсэтэн санаабытын ыйыталаһара, сонуну кэпсиирэ. Ол биһиги курдук солото суох дьоҥҥо саамай сөптөөҕө. Ол оннугар сүргэбитин көтөҕөр, үөрдэр-көтүтэр тэрээһиннэри бырааһынньыктар иннилэринэ тэрийэ охсон ыҥыртыыра. Остуоллаах да буолара, махтал, эҕэрдэ да суруктар баар буолааччылар (ардыгар өссө кэһиилээх кэмбиэр), хоһоон ааҕыыта, дьээбэлэһии, кэпсээн-ипсээн манна тэнийэрэ, мунньах курдук сүбэлэһии эмиэ манна буолара. Сылга биирдэ-иккитэ чилиэннэр иннилэригэр бэрэссэдээтэл отчуоттуур этэ. Алгыс көтөҕүүлээх, кымыс иһиилээх суруйааччылар ыһыахпыт буолара.

Сардаана Амгинская, Валентина Семенова Сойууска киирэр мунньахтара наһаа тэрээһиннээхтик барбыта. Кандидаттар ким-туох киһи буолалларын уонна айар үлэлэрин мунньах иннигэр билиһиннэрбиттэрэ. Мэктиэ биэрбит дьон тыл эппиппит. Онтон сайабылыанньалаах дьон мунньах кыттыылаахтарын элбэх ыйытыыларыгар хоруйдаабыттара, онтон дьэ куоластаабыппыт. “Аны киирэр дьон бары манныгы ааһыахтара” диэн буолбута. Ити киирээччилэргэ да, ылааччыларга да хардары эппиэтинэһи үөскэтэр, саҥа чилиэн кимин-тугун билсэргэ олус тоҕоостоох тэрээһин буолуох курдуга. Ол барыта билигин суох, ким ханна тоҕо хаһан киирбитэ да биллибэт курдук.

Сойууспут саҥа салалтата Венера Петрова биһиккини “бырабылыанньа мунньаҕар сылдьыбат этилэр” диэн бырабылыанньа чилиэниттэн таһаарбыттара. Сөп ээ, оттон. Саҥа дьон саҥалыы, эрчимнээхтик үлэлииллэригэр мунньахха сылдьыбат сыылба дьон туохха наадаларый.

Дьиҥэ, суруйааччы айарга-суруйарга соругуран ыраас кумааҕы иннигэр олорор кэмигэр кини сойуустааҕа-сойууһа суоҕа, өссө ханнык сойууска киирэрэ туох да суолтата суох. Айылҕаттан төһөнү бэриһиннэрбиккинэн айымньы тахсар эбэтэр тахсыбат. Ол эрээри айар-суруйар эйгэ чэбдигэ суох, үлэҥ түмүгүнэн буолбакка, ханнык түмсүүгэ бааргынан, кимиэхэ чугаскынан өрө тутуллар, эбэтэр туоратыллар, сыаналанар буоллаххына, куһаҕан, ньиксик сыттаах кыараҕас хоско, үөҥҥэ-көйүүргэ ыстата, ньаалаҕай ааспат-арахпат тыҥкыныыр тыаһыгар мэһэйдэтэ олорон суруйа сатыыр курдук буолаҕын. Егор Петрович икки сойууһу иллээхтик холбоон Саха сирин айар эйгэтин чэбдигирдиэн баҕаран үлэ бөҕөтүн ыыппытын билэбит. Биир мунньахха элбэх киһи истэн олордоҕуна: “Холбоһуохпун баҕарарбар сириллэ сылдьар киһи курдукпун. Мин кинини “холбоһуохха, холбоһуохха” диибин, ону кини “суох, суох” диэн хардарар”, - диэбитэ. Кини үлэтэ, туруорсуута таах хаалбата, өрөспүүбүлүкэ салалтата холбоһуу диэки кэккэ дьаһаллары ылан эрэрэ үөрдэр, Ассоциация тэрилиннэ.

Суруйааччылар холбоһуктаах Ассоциацияларын тэрийэр мунньахха биир суруйааччы туран: “Биһиги Сойууһу убаастыахтааххыт. Биһиги иннибитигэр Ойуунускай турар!” – диэбитэ. Орто дойдуга билигин суох улуу дьоммут кинилэр ааттарыгар кимнээх эрэ сөрүөстэллэрин сөбүлүүллэрэ буолуо дии санаабаппын. Бэйэтэ кыаҕа суох, мөлтөх киһи атын, күүстээх дьон ааттарынан, ситиһиилэринэн далаһа оҥосто сатыыр идэлээх. Сахабыт литэрэтиирэтэ – биир. Кинини хас да сүһүөх айар дьон сороҕо сайыннаран,  сороҕо мөлтөтөн кэллилэр. Сайыннарбыттар инники күөннэригэр мин суруйааччы Егор Неймоховы көрөбүн, киниттэн үөрэнэбин, кинини холобур оҥостобун, бүппэт хапсыһыылаах олоҕор сүгүрүйэбин.

«Егор Неймохов. Сэргиир, таптыыр хараҕынан»  кинигэттэн

  • 5
  • 1
  • 0
  • 0
  • 0
  • 0

Комментарии (1)

This comment was minimized by the moderator on the site

Наһаа үчүгэйдик Егору холку, эйэҕэс киһи быһыытынан даҕаны, айар - тутар суруйааччы быһыытынан даҕаны бэрткэ суруйбут дии, чахчы ытыктыыра, өйдүүрэ, өйүүрэ көстөр эбит

Никто ещё не оставил комментариев, станьте первым.

Оставьте свой комментарий

  1. Опубликовать комментарий как Гость.
Вложения (0 / 3)
Поделитесь своим местоположением