Уопсастыба

Чахчыта да, икки күн устата талааннаахтар оҥоһуктарын быыстапкатын,  сатабылларын, дьоҕурдарын көрөн сөхтүбүт. Манна даҕатан эттэххэ, бу култуурунай-үөрэтэр форум иитинэн үөрэнээччилэргэ Ойуунускай ааҕыылара буолан ааста.

Урут Ойуунускай ааҕыылара айылҕа саамай чээлэй күөҕүгэр, сибэкки оһуордаах бэс ыйыгар, балаакканан түһэн, ыһыах курдук тэриллэр эбит буоллаҕына, быйыл саас Таатта эбэ халааннаан, хаатыттан тахсан, күһүҥҥүгэ көһөрбүттэрэ. Ол иһин сугулаан балаҕан ыйын 7-8 күннэригэр Ойуунускай дойдутугар – кырдьаҕас Чөркөөххө – аһаҕас халлаан анныгар турар историко-мемориальнай түмэлгэ буолла. Манна ыраахтан-чугастан – Нерюнгриттан, Үөһээ Бүлүүттэн, Чурапчыттан, Томпоттон, Өймөкөөнтөн уо.д.а. улуустартан, Таатта нэһилиэктэриттэн – барыта 2739 киһи сырытта. Аҥаардас эксперэ – 93, ыҥырыылаах ыалдьыта – 69, култуурунай бырагыраама кыттыылааҕа – 137.

Дьокутаат бэлэҕэ – тимир күргэ

Бастакы күн халлаан туран биэрэн, үөрүүлээх аһыллыыта Ойуунускай төрөөбүт Муҥха Дэлбэрийбит алааһыгар буолла. СӨ үөрэххэ миниистирэ Ирина Любимова, СӨ култуураҕа миниистирин бастакы солбуйааччы Афанасий Ноев, Таатта улууһун баһылыга Михаил Соров, Ил Түмэн VI ыҥырыылаах мунньаҕын дьокутааттара Виктор Лебедев, Павел Пинигин кыттыыны ыллылар.

Бу күн биир бэлиэ түгэнинэн Муҥха Дэлбэрийбит алааска Таатта үрэҕи туоруур тимир күргэ аһыллыыта буолла. Бу вантовай муостаны  Таатта-Томпо быыбардыыр уокуруктан талыллыбыт норуодунай дьокутаат, Ойуунускай үөрэммит балаҕанын өрөмүөнүн үбүлээбит меценат, аан дойдуга биллэр тустуук, "Саханефтегазсбыт" тэрилтэ дириэктэрэ Виктор Лебедев үбүлээтэ. Уотунан киэргэтиигэ “Тааттаавтодор” (И.И. Бочонин), куораттан урбаанньыт Т.И. Жегусов харчынан көмөлөспүттэр. Чаҕылыҥнас гирлянда курдук лаампалары трос устун тардыыга Б.А. Морхоев биригээдэтэ үлэлээбит. Саха тыйаатырын артыыстара П.Н. Баснаев уонна Р.Р. Дорофеев муоста аҥаар эҥэрин ситэрэргэ 50 тыһ. солк. кыттыһан биэрбиттэр. 

Хаар да харгыстаабата

Иккис күн Тааттаҕа хаар түһэн, тэрээһиннэр Чөркөөх оскуолатын иһигэр ыытылыннылар. Холобура, биир кылааска киирэн кэлбитим, “Үрүлүйэр үрүҥ аспыт – үрүмэбит барахсан” күрэхтэһиигэ кыттааччылар үрүмэттэн бүлүүдэлэрин остуол хотойорунан тардан тураллара.

Асчыттар бу куонкурустарыгар бастаабыт Альбина Арсентьевна Ноговицына: “Мин Уолбаттан сылдьабын. 2019 сыллаахха Ытык Күөлгэ  Тарбаахап күрэҕэр өрөспүүбүлүкэҕэ кыайбытым. Онно үрүмэттэн 32 суол бүлүүдэни бэлэмнээбитим. Бүгүн 10-чаны оҥорон аҕаллым: төрүт үгэһинэн арыылаах, хатарба розалар, чипсылар, сакалааттаах, иэдьэгэйдээх рулеттар,  искэхтээх роллылар уо.д.а. Үрүмэни оҥорор үлэлээх, ол иһин дьон үлүһүйбэт. Күөх үүтү оргутан баран, үрдүн сыыйа чараас суба курдук таһааран баран, начыыҥкатын тута кутаҕын уонна оннук үрүт-үрдүгэр ууран иһэҕин”, - диэн сэһэргиир.

Салгыы кэрийтэлиибин. Биир хоһу арыйбытым, мас уустарын “Саха мындыр сатабыла” күрэһэ буола турара. Саҥа дьыл ахсын сыл бэлиэлэрин балбаахтан сыбаан оҥорор “норуот скульптора” Михаил Боппосов Сахаян Боппосовтыын (Уолба)  ытык оҥоро олороллоро. Кинилэр оҥоһуктара бастыҥынан ааттаммыт.

Сахалыы симэх күрэҕэр иккистээбит Туйаара Иванова (Дьокуускай) сахалар бастакы идэтийбит худуоһунньукпут Иван Попов 1911 сыллаахха Германия Дрезден куоратын этнографическай мусуойугар өттүккэ бааныллар көмүс симэҕи  дьэс алтантан үтүгүннэрэн оҥорбут. “Ойуута, оһуора, оҕуруотун дьүһүнэ, туттарыытын бэрээдэгэ – барыта дьиҥнээх кээмэйинэн оҥоһулунна. XIX-ХХ үйэлэр кирбиилэригэр олорон ааспыт Фредерика Игнатьевна уонна Евгений Иванович Александердар киэргэллэрэ бу оҥоһукка саҥалыы тыыннанна”, - диэн быһаарда.

“Кэрэни кэрэһилиир түһүлгэҕэ” дефиле буолла.

-Чөркөөх актыбыыс дьахталлара 11 сыллааҕыта бу “Далбар” фольклорнай түмсүүнү тэриммиппит. Сыала-соруга – өбүгэ ырыатын-тойугун, оһуохайын, сиэрин-туомун, ииһин-ууһун сөргүтүү, ыччакка тарҕатыы, уһуйуллуу. Дьиҥ сахалыы ньыманан тигиллибит таҥаһынан үстэ Олоҥхо ыһыаҕар кытынныбыт. Бастаан 2019 сыллаахха Намҥа хороох бэргэһэлээх, кытыылаах сонноох кэллиэксийэбитин көрдөрбүппүт. Онно өрөспүүбүлүкэҕэ “Кылаан чыпчаал” буолбуппут. Онтон 2022 сыллаахха Үөһээ Бүлүүгэ бу хаарыс солко таҥаспытынан II үрдэллээх лауреат аатын ылбыппыт. Быйыл Өймөкөөҥҥө көннөрү дьаарбайа бара сылдьыбыппыт. Түһүлгэҕэ кэтэн баран хаамса сырыттахпытына, дьон тохтотон ыйыталаһара, Таатта буоларбытын биллэхтэринэ: “Ол иһин да дьиҥ сахалыы буоллаҕа”, - дииллэрэ. Чахчыта да, баай Оруоһуттар кыргыттарын, кийииттэрин соннорун, былаачыйаларын үүт-үкчү үтүгүннэрэн тиктэрэбит. Маастарбыт – Акимова Изольда Иннокентьевна. Көрөргүт курдук, суола-ииһэ олох атын. Кырыйыыта да, быһыыта да билиҥҥилэртэн туспа. Дьүһүнүн наардааһына да ураты. Былыр наһаа дьэрэкээни кэппэттэр эбит. Хараҥа өҥнөрү дьүөрэлииллэр. Изольда Иннокентьевна мусуойдары анаан кэрийэн, сиигин-киэбин үөрэтэн баран тикпитэ. Маныаха бэртээхэй настаабынньыктаахпыт – хара ииһи сөргүппүт Изабелла Иннокентьевна Элякова-Илгийээнэ. Кини ыйан-кэрдэн, сүбэлээн, билигин Чөркөөх далбардара өбүгэ таҥаһын үйэтитэр үлэҕэ кыттыстыбыт, - диэн кэпсээтэ түмсүү салайааччыта Диана Афанасьевна Сивцева.

Олоҥхо сомоҕолуур

Отут үс суол олоҥхоттон талан-таҥан, чочуйан, наардаан-сааһылаан, эбэн-сабан, киэргэтэн, олоҥхо канона буолар сүдү айымньыны  – “Дьулуруйар Ньургун Боотуру” сурукка түһэрэн үйэтиппит Былатыан Ойуунускай төрөөбүтэ 130 сылыгар ананан ыытыллыбыт “Мин туйгун норуотум – айар күүс кыһата” үөрэтэр-култуурунай форум чэрчитинэн “Хомуур олоҥхо” диэн бырайыак түһүлгэтэ түстэннэ.

Өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр 7 олоҥхоһут, моҕол ураһаҕа оллоонноон олорон, үс чаас устата “Ньургун Боотуру” куолаан толордулар:  Тааттаттан Олоҥхо ыһыахтарыгар “Кылаан чыпчаал” аатын сүкпүт Афанасий Попов, Алексей Николаев, Александр Багардынов, Намтан дьүһүннүүн, куоластыын, кэпсиирдиин кэрэ Яна Ньургусова, Мэҥэ Хаҥаластан ыччакка бастаабыт Виталий Никифоров, Чурапчыттан чулуулар Сусанна Лазарева, Анатолий Христофоров.

Кинилэри СӨ Олоҥхо ассоциациятын Тааттатаҕы филиалын бэрэссэдээтэлэ Изабелла Сивцева эҕэрдэлээтэ:

- Бастакытын маннык хомуур олоҥхо тэриллэр. “Дьулуруйар Ньургун Боотур” бэйэтэ да 33 араас олоҥхоттон түмүллүбүт айымньы буолар. Бүгүн 4 улуус олоҥхону толорооччута кэллэ. Кэлин хас биирдии улуустан бэрэстэбиитэл баар буолуо диэн эрэнэбит. Тоҕо диэтэххэ, олоҥхо биһигини биир санааланыыга, сомоҕолоһууга, түмсүүгэ ыҥырар. Улуустаһыы суох буолуохтаах. Олоҥхо айыы сиэрдээх киһи буоларга туһаайар. Ол оҥкула олоҥхоҕо ойууланар. 2015 сыллаахха Тааттаҕа  култуурунай-үөрэтэр кластер диэни тэрийбиппит. Кластер диэн туох эрэ биир кэлим, биир эйгэ, биир ситим буоларын кэрэһилиир өйдөбүл. Онон бары сомоҕо күүспүтүнэн бу мусуой эбийиэктэрэ саҥардыллалларын ситиһиэхтээхпит. Маныаха өрөспүүбүлүкэ пааматынньыктары харыстыыр уопсастыбата биир бастакынан ылсан, меценаттар кыттыһаннар, чөлүгэр түһэрии үлэтэ баран эрэр.  Түмсүүбүт ити курдук дойдубутугар үлэнэн, туһанан көстө туруохтаах.

***

 “Иис-Уус-Ас ФЕСТ” сылдьан баран, Ойуунускай дьонун сэргэтин туһунан  “Мин туйгун норуотум – айар күүс кыһата” диэн этиитин олоххо тутуһар тосхол оҥостор санаалаах төннөҕүн. Кырдьыга да, бу үлүгэрдээх тыйыс усулуобуйаҕа олорон, тарбахпыт талаанынан, тылбыт баайынан, мындыр толкуйбутунан, булугас өйбүтүнэн кэрэни айар буоламмыт, олоххо тардыһыыбыт күүстээх, сарсыҥҥыга эрэлбит саргылаах.

Анисия Иевлева,

Национальнай бибилэтиэкэ