Уопсастыба

Пленарнай мунньах үлэтигэр Бырабыыталыыстыба Бэрэсссэдээтэлэ Кирилл Бычков, өрөспүүбүлүкэ прокурора Максим Попов, бастакы ыҥырыылаах Ил Түмэҥҥэ Өрөспүүбүлүкэ Балаататын салайааччы, 1996-2001 сс. Федерация Сэбиэтин чилиэнэ Егор Ларионов, о.д.а. ыҥырыылаахтар кыттыыны ыллылар.

Саҥа мөрөбүөй судьуйалар

Пленарнай мунньах саҕаланыытыгар норуот дьокутааттарын холбоһугар «Саҥа дьоннор» политическай баартыйа фракцията регистрацияламытын туһунан сибидиэтэлистибэ бу фракция салайааччытыгар, норуот дьокутаата Ньургуйаана Заморщиковаҕа туттарылынна.

Бастакынан үгэс курдук каадыр боппуруоһа көрүлүннэ. Кистэлэҥ куоластааһын түмүгүнэн Ольга Попова 2 №-дээх Алдан улууһунааҕы суут учаастагар, Наталья Юзько 9 №-дээх Үөһээ Халыма улууһунааҕы суут учаастагар, Андрей Орлов 18 №-дээх Мииринэй улууһунааҕы суут учаастагар мөрөбүөй судьуйаларынан бигэргэннилэр.  Судьуйалар квалификационнай кэллиэгийэлэригэр уопсастыбаннас бэрэстэбиитэлэ Альбина Степанова научнай үлэнэн дьарыктанабын диэн болдьоҕун иннинэ уурайарга түһэрбит көрдөһүүтэ ылылынна.

Өйдөтөр үлэни күүһүрдүөххэ

«Саха Өрөспүүбүлүкэтин ис дьыалаларга уорганнарын 2023 сылга үлэлэрин-хамнастарын отчуотун туһунан» Ил Түмэн уурааҕын барылыгар иһитиннэриини ис дьыала миниистирэ Владимир Прокопенко оҥордо.

Ааспыт сыл түмүгүнэн буруйу оҥоруу 3 %-ынан намтаабыт (2022 с. – 13 тыһ. буруй регистрацияламмыт). Киһини утары буруйу оҥоруу ахсаана намтаабыт: киһини соруйан өлөрүү 41 %-ынан (2022 с. – 111 түбэлтэ, 2023 с. – 65 түбэлтэ), киһи доруобуйатын соруйан ыараханнык эчэтии 8,3 %-ынан аҕыйаабыт (289 түбэлтэттэн 365 түбэлтэҕэ диэри). Итирик туруктаах сылдьан буруйу оҥоруу 11 улууска эбиллибит, ол иһигэр ордук элбэх түбэлтэ Нам (90), Уус Алдан (46) улуустарыгар регистрацияламмыт. Суол быһылаанын түбэлтэтэ 9,5 %-ынан, ону кытта эмсэҕэлээнээччи ахсаана 8,8 %-ынан үрдээбит. Ол эрээри, Саха сиригэр суол быһылаана тахсыыта дойду эрэгийиэннэрин ортолоругар намыһах көрдөрүүлээҕинэн ааҕыллар эбит. Сокуоннай саастарын туола илик оҕолор буруйу оҥоруулара 7,5 %-ынан намтаабыт, бу сүрүннээн уоруу, халааһын уонна тырааныспары күрэтии. Наркотигынан эргиниигэ сыһыаннаах 516 буруй бэлиэтэммит, 2022 сылга 495 эбит. Уопсастыбаннай бэрээдэги араҥаччылааһыҥҥа полицияны таһынан, 3 532 киһи (1 857 дружинник, 1533 ЧОП, 142 казак этэрээтин байыастара) тардыллыбыттар.  Куйаар ситимин туһанан түөкүннээһин түбэлтэтэ 24,3 %-нан улааппыт, ол иһигэр харчыга албыннааһын – 37,4 % (2206 түбэлтэ), ыраахтан олорон уоруу – 21,5 % (713 түбэлтэ), бу хайысха наркотигы тарҕатыыга эмиэ туһаныллар.

Түөкүттэр үксүн суотабай төлөпүөнтэн эрийэн, социальнай ситимҥэ сымыйа биллэриилэри ыытан, дьон өйүн баайаллар, ол 70 %-нын кыраныысса таһынааҕы технологтар тэрийэллэр.

ИДьМ үлэһиттэрэ сыл устатыгар 6 416 буруйу (ааспыт сыллардаах 353 буруйу уонна 770 куйаар ситиминэн түөкүннээһини) арыйбыттар. Куйаар ситиминэн буруйу оҥорбут 587 киһини, кибер-түөкүннэр икки бөлөхтөрүн туппуттар, кинилэр тиэхиньикэлэрин, 3 000 сим-картаны былдьаабыттар. Түмүгэр миниистир түөкүннээһин саҥа көрүҥнэрин, ньымаларын туһунан өйдөтөр-сэрэтэр үлэни нэһилиэнньэ ортотугар күүһүрдэргэ эттэ.

Норуот дьокутааттара каадырынан хааччыйыы туругун, миграннары, түүҥҥү кулууптары кытары үлэ хайдах тэриллэрин, уо.д.а. туһунан ыйытаннар толору хоруйу ыллылар.

«Төбө харчыта» долгутар

Спикер Алексей Еремеев командировкаҕа барарынан, күнүстэн киэһэ мунньаҕы Александр Жирков салайан ыытта.

«Саха Өрөспүүбүлүкэтин муниципальнай оройуоннарын уонна куораттааҕы уокуруктарын олохтоох салайыныы уорганнарыгар тыа хаһаайыстыбатын оҥорон таһаарар үлэтин өйөөһүҥҥэ судаарыстыба кэккэ боломуочуйаларын биэрэр туһунан» сокуоҥҥа уларытыылары киллэрэр туһунан 60-7 №-дээх сокуон барылыгар иһитиннэриини тыа хаһаайыстыбатын уонна ас-үөл бэлиитикэтин миниистирэ Артем Александров оҥордо.

Ил Дархан Айсен Николаев дьаһалынан, 2024 сыл тохсунньу 1 күнүттэн биир лиитэрэ үүт субсидията үрдэтиллэн 65 солк. (былырыын 60 солк. этэ), кэтэх ыаллар ыанар ынахтарыгар көрүллэр субсидия, судургутук этиллэринэн «төбө харчыта», 37 тыһ. солкуобайтан үрдэтиллэн, бастакы бөлөххө 39 тыһ. солк., иккис бөлөххө (Аартыка улуустарыгар) 45 тыһ. солк. буолла. Бурдугу үүннэрии субсидията эбиллэн, биир гектар ыһыыга 10 тыһ. солкуобайтан 13 тыһ. солк. буолбут. Инньэ гынан, сокуон үс пуунугар тустаах уларыйыы киирбит.

– Төбөҕө харчы көрөбүт, үчүгэй дьыаланы оҥоробут диибит эрээри, кырдьаҕастар этэллэринэн, ынах үс сыл ыамматаҕына кэхтэр, бу сокуонунан биһиги сүөһүбүтүн эт эрэ хайысхалаах оҥордубут. Үүт соҕотуопката түстэ, арыы сыаната икки төгүл үрдээтэ, сүөһү ахсаана аҕыйыы турар. Харчы сайдыыга көрүллүөхтээх, онон урукку курдук үүт соҕотуопкатын сөргүтэргэ, харчыны үүккэ көрөргө этэбин, – диэтэ норуот дьокутаата Александр Иванов.

Уратыбыт учуоттаныахтаах!

Норуот дьокутаата Сергей Сивцев үүт субсидията үрдэтиллибитин биһириирин биллэрдэ, ол гынан баран хотугу улуустарга киин улуустары кытары тэҥҥэ (1 лиитэрэҕэ 65 солк.) быһыллыбытын сыыһанан аахта.

– Аартыкаҕа усулуобуйа атын, кыстык уһун, оттуур уустук, сыана ол тэҥинэн үрдүк, холобур, биир лиитэрэ бэнсиин 82 солкуобай буоллаҕына, манна – 65 солкуобай. Эбээн Бытантай улууһун олохтоохторо «төбө харчытын» таһынан үүтү соҕотуопкалыырга туруорсаллар, билигин «Саха сүөһүтэ» генопуонда тэрилтэтэ үүтү бэйэтэ тутан астыыр, – диэтэ.

Онуоха миниистир Дьааҥы улууһугар муус устарга ыытыллыахтаах кэллиэгийэҕэ субсидия боппуруоһа көрүллэрин эттэ. Эбээн Бытантайга үүт соҕотуопкатын генопуонда тэрилтэтигэр кииннээн тэрийэр үлэ ыытылларын быһаарда.

Елена Голомарева сокуон барыла тыа хаһаайыстыбатын улуустардааҕы управлениеларын кытары оҥоһуллуохтааҕын санатта:

– Аартыка уратылара учуоттамматах. Табаҕа көрүллэр субсидия хаһыс да сылын уларыйа илик, дьиҥинэн, субсидия харчытын кээмэйэ сыл аайы инфляция бырыһыанынан үрдэтиллэн иһиэхтээх. Күһүн бүддьүөтү ылынарбытыгар Аартыкаҕа аһылык өттүнэн куттал суох буолуутун хааччыйар туһунан кэпсэппиппит, бүддьүөт сис кэмитиэтин иһинэн оробуочай бөлөҕү тэрийбиппит. Хотугу улуустарга тэриллибит Эргиэн-логистика кииннэрэ аһы-үөлү удамыр сыананан батараллар. «Хотугу собуос туһунан» федеральнай сокуон олоххо киирдэҕинэ, социальнай суолталаах аһылык табаарын кэрискэтэ түөрт төгүл кэҥэтиллиэҕэ. Дьэ оччотугар бэйэбит эмиэ оҥорон таһаарарбыт баар буолуохтаах. Билигин чочулла сылдьар «Фактория туһунан» өрөспүүбүлүкэтээҕи сокуон таба, бултааһын, балыктааһын бородууксуйаларын оҥорууга, соҕотуопкалааһыҥҥа хамсааһыны таһаарар кыахтаах. 60-7 №-дээх сокуон барылыгар ол туһунан туох да этиллибэт, өйөбүлү көрүүгэ Аартыка уратыта учуоттаммат, ирдэбил киин улуустары кытары тэҥҥэ туруоруллар. Онон Артем Александрович, бу боппуруоһу болҕомтоҕо ылаҥҥыт, туспа көрөргүтүгэр көрдөһөбүт, – диэтэ.

Хаартыскаҕа Василий Кононов (Ил Түмэн) түһэриитэ