Уопсастыба

15 сыл Саха Өрөспүүбүлүкэтин суруналыыстарын сойууһун салайбыт, билигин сойуус бэрэссэдээтэлин солбуйааччытыттан, «Ил Түмэн» хаһыат шеф-эрэдээктэриттэн Галина Бочкареваттан Саха Сирин суруналыыстыкатын устуоруйатын сэгэтэн кэпсииригэр көрдөстүм.

-- Национальнай бэчээт күнэ  «Саха дойдута» диэн бастакы сахалыы хаһыат бэчээттэнэн тахсыбыт күнүн кытта ситимнэнэн,  бэлиэтэнэр. Ол курдук, 1907 сыл от ыйын 1 күнүгэр, уһулуччулаах уопсастыбаннай-бэлитиичэскэй диэйэтэл, сырдатааччы Василий Никифоров-Күлүмнүүр уонна кини биир санаалаахтарын көҕүлээһиннэринэн, «Саха дойдута» уопсастыбаннай-бэлитиичэскэй уонна литэрэтииринэй хаһыат күн сирин көрбүтэ. Күлүмнүүр, Всеволод Ионов, Михаил Сабунаев, Николай Афанасьев, Афанасий Уваровскай, Петр Кушнарев уонна да атыттар саха тыллаах типография шириибин оҥороннор, анал тэрил атыылаһаннар национальнай суруналыыстыка үөскээн, сайдан тахсарыгар, саха литэрэтиирэтин тыла киэҥник тарҕанарыгар олук уурбуттара. Ол кэннэ “Саха олоҕо”, “Саха саҥата” хаһыаттар тахсыбыттара уонна сахалыы тыллаах бэчээт сайдан, хаһыаттар, сурунааллар элбээн  барбыттара.

Бу бэлиэ күн чэрчитинэн, итиэннэ СӨ Суруналыыстарын сойууһун 65 сылынан, сойуус тэрийиитинэн, ыһыах ыһабыт. Үгэс быһыытынан өрөспүүбүлүкэбит суруналыыстара ылааҥы сайыҥҥы күн бииргэ түмсэн национальнай  таҥаска, аска-үөлгэ, оһуохайга, араас күрэхтэргэ кыттабыт, айымньылаахтык алтыһан дуоһуйа сынньанабыт. Ситиһиилээх үлэһиттэри судаарыстыба, биэдэмистибэ, сойуус наҕараадаларынан бэлиэтиибит.

СӨ Суруналыыстарын сойууһа бэрт дириҥ, баай устуоруйалаах. Ол курдук, Аҕа дойду Улуу сэриитин кэнниттэн, 50-с сылларга, дойду үрдүнэн үөрэҕириини, билими, култуураны сэргэ сонуну киэҥник тарҕатар сириэстибэлэр тэтимнээхтик сайдан барбыттара. Оччолорго Саха Сиригэр «Социалистическая Якутия» уонна «Кыым» уобаластааҕы баартыйа хаһыаттара, «Молодежь Якутии» уонна «Эдэр коммунист» хомсомуол хаһыаттара бэчээттэнэллэрэ. 1959 с. тохсунньу 1 күнүттэн «Бэлэм буол» («Будь готов») оҕо пионерскай хаһыатын таһаарыы сөргүтүллүбүтэ. Маны таһынан, 31 оройуоннааҕы уонна 11 биэдэмистибэлэр хаһыаттара, 2 сурунаал тахсаллара.

1959 с. Москубаҕа ССРС суруналыыстарын Бастакы сийиэстэрин ыытарга быһаарбыттара. Бу сийиэскэ дэлэгээттэри талар наадаттан өрөспүүбүлүкэ, кыраай уонна уобалас обкуомнарын иннилэригэр суруналыыстар уопсай мунньахтарын тэрийэр сорук турбута. ССКП Саха Сиринээҕи обкуомун дьаһалынан, бу сыл кулун тутар 16-17 күннэригэр өрөспүүбүлүкэтээҕи суруналыыстар уопсай мунньахтара ыытыллыбыта. Политпросвещение дьиэтигэр мунньахха 80-тан тахса суруналыыс, суруйааччы, баартыйа актыыба мустубуттара. ССКП обкуомун сэкирэтээрэ С.З. Борисов тыл эппитэ.

Оччолорго Саха Сиригэр эрэгийиэннээҕи сойуус диэн суоҕа, ол иһин суруналыыстар Москубаҕа быһаччы сайабылыанньа суруйан, ССРС суруналыыстарын сойууһугар киирэллэрэ. Маныаха, 1957-1958 сылларга өрөспүүбүлүкэ эрэдээксийэлэрин үлэһиттэрэ ССРС суруналыыстарын сойууһугар чилиэнинэн киирбиттэрэ.

Мунньахха Саха Сирин суруналыыстарын сойууһун бэрэссэдээтэлинэн И.А. Аргунову, оттон ССРС суруналыыстарын Бастакы сийиэһигэр дэлэгээттэринэн Иван Аргунову, «По ленинскому пути» сурунаал эрэдээктэрин Иннокентий Варламовы уонна Горнай оройуонун «Үлэ күүһэ» хаһыатын эрэдээктэрин Федор Находкины талбыттара.

Дьэ, бу кэмтэн ыла Саха Сирин суруналыыстарын айар түмсүүтэ үлэтин саҕалаабыта уонна бүгүҥҥү күҥҥэ Арассыыйа суруналыыстарын сойууһун эрэгийиэннээҕи салааларын ортолоругар биир саамай улахан, оттон өрөспүүбүлүкэҕэ, 50-ча бастакы сүһүөх тэрилтэлээх, 1 тыһыынчаттан тахса чилиэннээх бөдөҥ айар түмсүүнэн буолар.

СӨ суруналыыстарын сойууһа 2008 сыл муус устартан уопсастыбаннай тэрилтэ быһыытынан үлэлиир. Суруналыыстар идэтийиилэригэр уонна уопуттарын тарҕаталларыгар көмөлөһүү – бу  сойуус үлэтин сүрүн хайысхатынан буолар. Суруналыыстарга айар куонкурустары тэрийэр, сойуус чилиэннэрин араас тэрээһиннэригэр тирэх буолар, быраап боппуруостарыгар сүбэлиир, бэтэрээн, инбэлиит, олох ыарахаттарын көрсүбүт кэллиэгэлэригэр аһынан-үөлүнэн, үбүнэн-харчынан көмөлөһөр. Маны таһынан, саха суруналыыстыкатын устуоруйатын үйэтитиигэ үлэлэһэр.

Улуу Кыайыы 60 сылын көрсө, оччотооҕу Суруналыыстар сойуустарын бэрэссэдээтэлин Иван Борисов көҕүлээһининэн, Дьокуускайга Буойун-суруналыыстарга өйөбүнньүк билиитэ арыллыбыта. Аҕа дойду сэриитигэр  139 суруналыыс кыттыбыта, кинилэртэн 18 киһи сэрии толоонуттан эргиллибэтэҕэ. Буойун-суруналыыстар албан ааттара мемориальнай билиитэҕэ суруллубуттара. Кэлин манна искибиэр эбиллибитэ. Билиҥҥи кэмҥэ  10-тан тахса байыаннай кэрэспэдьиэн буойун кэллиэгэлэрин бойобуой суолларын Анал байыаннай дьайыыга салгыыллар.

2019 с. Саха Сирин суруналыыстарын сойууһун 60 сылыгар, Дьокуускайга Бэчээт дьиэтин 3-с мэндиэмэнигэр Саха суруналыыстыкатын түмэлэ тэриллибитэ.

2022 с. Саха Сиригэр аан бастакы «Журналисты Якутии» энциклопедия тахсыбыта. Энциклопедияҕа өрөспүүбүлүкэ 891 суруналыыһын туһунан иһитиннэрии киирбитэ.

Биллиилээх эрэдээктэрдэр, талааннаах суруналыыстар саха прессатын устуоруйатыгар үтүө суолу-ииһи хаалларбыттара. Кинилэр сырдык ааттарын кэллиэгэлэрэ умнубаттар, оттон суруйан хаалларбыт матырыйааллара хаһыат саһарбыт сирэйигэр үйэлэргэ тыыннаахтар.

Саха суруналыыстыкатын сайдарыгар олохторун анаабыт, билиилэрин, сатабылларын биэрбит аҕа көлүөнэ бэтэрээн-суруналыыстарбытынан киэн туттабыт. Сойуус чилиэннэриттэн 1/3 кэриэтэ бэтэрээннэр. Кинилэр сатабыллара эдэр көлүөнэҕэ холобур, муударай сүбэлэрэ тирэх буолаллар. Үгүс бэтэрээн-суруналыыстар билигин даҕаны ылсыбыттарын ыһыктыбакка, бөрүөлэрин уурбакка хаһыаттарга, сурунаалларга ыстатыйаларын бэчээттииллэр, кинигэ таһаараллар, мемуардары суруйаллар.

Билигин өрөспүүбүлүкэҕэ 50-ча кэриҥэ судаарыстыбаннай, акционернай, муниципальнай уонна чааһынай хаһыаттар, сурунааллар үлэлииллэр. Кинилэр хас биирдиилэрэ тус хайысхалаахтар, ааҕааччылаахтар. Бу эрэдээксийэлэр олох-дьаһах, бэлиитикэ, экэниэмикэ, үөрэхтээһин, доруобуйа харыстабылын, култуура, успуорт эйгэтин о.д.а. хайысхалары сырдаталлар. Кэнники кэмҥэ дойдуга уонна өрөспүүбүлүкэҕэ туох буола турарын суһаллык сырдатар куйаар ситимин таһаарыылара кэрэхсэнэллэр.

Биһиги үгүс кэллиэгэлэрбит «Саха Өрөспүүбүлүкэтин култууратын үтүөлээх үлэһитэ», «Саха Өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх суруналыыһа» судаарыстыбаннай наҕараадаларынан, «Саха Өрөспүүбүлүкэтин бэчээтин туйгуна», «Саха Өрөспүүбүлүкэтин тэлэбиидиэнньэтин уонна араадьыйатын туйгуна» биэдэмистибэ бочуоттаах ааттарынан уонна «Суруналыыстыкаҕа кылаатын иһин» СӨ суруналыыстарын сойууһун бочуоттаах бэлиэтинэн наҕараадаламмыттара. Суруналыыстар Арассыыйа, эрэгийиэннэр икки ардыларынааҕы уонна өрөспүүбүлүкэ таһымнаах идэлээх айар куонкурустарга ситиһиилээхтик кытталлар. Сойуус  «Олоҥхо дойдутун прессата» бэстибээли ыытара. Бу сөргүтүллүөн наада. Айар куонкурустар түмүктэринэн 13 анал аат кыайыылаахтарын быһаарар. Ол курдук, бүгүн хас биирдии тэрилтэҕэ өрөспүүбүлүкэтээҕи «Золотое перо», «Золотой микрофон» уонна саха суруналыыстыкатын лэгиэндэлэрин аатынан бириэмийэлэр,  «Дебют года», «Медиа-персона», «Издание года» анал ааттар лауреаттара таһаарыылаахтык үлэлииллэр.

Саха Сирин суруналыыстарын сойууһа дойду Аартыкатааҕы эрэгийиэннэрин, Татарстан, Монголия, Болгария суруналыыстарын сойуустарын кытта сүбэлэҥ түһэрсэн ыкса үлэлэһэр. Норуоттар икки ардыларынааҕы пресс-туурдары тэрийэр. Суруналыыстар пресс-туурдарга Кытай, Дьоппуон, Монголия, Казахстаан, Бөлөрүүссүйэ, Грузия, Узбекистаан, Армения, Кыргыстаан суруналыыстарын кытта көрсөн уопут атастаһаллар.

Түмүкпэр айар куттаах кэллиэгэлэрбин, бэчээт бары үлэһиттэрин Сойууспут үбүлүөйүнэн уонна Национальнай бэчээт күнүнэн эҕэрдэлиибин, эдэр көлүөнэ суруналыыстарга, бэрэссэдээтэл Олег Марков салалтатынан, саха суруналыыстыкатын үтүө үгэстэрин салгыылларыгар, бөҕөргөтөллөрүгэр, итиэннэ сайдыытыгар бэйэлэрин кылааттарын киллэрэллэригэр баҕарабын!

Антонина НЕУСТРОЕВА,

хаартыскалар Г. Бочкарева архыыбыттан