Уопсастыба

Саха Сирэ дойдуну кытта бииргэ

Ол туһунан биһиги Ил Түмэн Байыаннай сулууспалаахтар, бойобуой дьайыылар бэтэрээннэрин дьыалаларыгар, патриоттуу өйгө-санааҕа иитии уонна уопсастыбаннай  тэрилтэлэр боппуруостарыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Александр Подголовтуун  кэпсэтиибит саҕаланыытыгар таарыйан аастыбыт.

-Анал байыаннай дьайыыга сылдьар байыастар манна төрөөбүт сирдэригэр уоппускаҕа сылдьан, эбэтэр кылгас кэмҥэ кэлэн барыыларыгар “Аҕа дойдубутун биһиги көмүскээбэтэхпитинэ ким кэлэн көмүскүөҕэй – ол, биһиги  ытык иэспит, чиэспит буолар” дииллэрин мин уйадыйа да, киэн да тутта истэбин. Үлэбинэн элбэх байыаһы кытта көрсөбүн. Кинилэр бары биир киһи курдук Ийэ дойдуларын таптыыллар, төрөөбүт Арассыыйабатын ханнык да баайга-дуолга атастаһар, саарбах сыаннастарга мэнэйдэһэр санаалара отой суох. Бу кыларыйар кырдьык диэн биһиги баары баарынан ылыныахтаахпыт.

Биһиги билигин дойдубутугар туох суоһуурун сөптөөхтүк толкуйдаан, ырыҥалаан көрөр кэммит кэллэ. Ону кытта бэйэ бодобутун тардынан, үлэбитинэн-хамнаспытынан, бэйэбит дьайыыларбытынан ону холобур курдук ылыныахтаахпыт,  -диэн кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ мас-таас курдук бэлиэтээтэ.  

Биһиги көрсүһүүбүт от ыйын 16 күнүгэр Ил Түмэҥҥэ буолбута, онно кини: “Бу уоппускабын ыллым, соло буоллум да соторунан АБД буола турар суонатыгар бараары бэлэмнэнэбин. Ил Түмэн дьокутаатын быһыытынан бу саҥа сылдьабын. Онно тиийэн балаһыанньаны билсэр, байыастарбытын көрсөр, көмө оҥорор, санааларын көтөҕөр ытык иэспит буолар.

Саха Сириттэн син балачча дьон дьайыы барар турар сирдэригэр тиийэллэрин билэбин уонна итинник сырыылар, көмө наада диэн көрөбүн. Хас да улуус баһылыга, элбэх эппиэттээх үлэһиттэр бэйэлэрин баҕа өртүлэринэн дьайыыга кыттан, дойдубут көмүскэлигэр сылдьалларын биһиги билиҥҥи уопсастыбабытыгар тугунан да кэмнэммэт үтүө холобур, хорсун быһыы диэн өрө тутаммыт, сөптөөх сыанабыл биэриэхпитин наада. Аны туран, өрөспүүбүлүкэбит бары муннуктарыттан көмө хомуллар, киирэ турар. Улуустартан анал бөлөхтөр Донецкай, Луганскай норуодунай өрөспүүбүлүкэлэргэ, Херсонскай, Запорожскай уобаластарга тиийэн көмө быһыытынан анал тиэхиньикэни, араас тэриллэри, эми-тому, бородууктаны, анал таҥаһы-сабы, чугас дьонноруттан баһыылкалары уо.д.а наадалаахтарын сэби-сэбиргэли биир дойдулаах байыастарбытыгар туттараллар. Өрөспүүбүлүкэбит иккис сылын шефтээх куораттарбытын чөлүгэр түһэриигэ, саҥардыыга олус улахан кээмэйдээх үлэни тохтобула суох ыыта турар. Ол курдук, үбүнэн, матырыйаалларынан көмө Саха Сирин бары улуустарыттан быыс­тала, мэһэйэ суох АБД суонатыгар тиэрдиллэр.  

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дархана Айсен Николаев бэлиэтээбитинэн, “Патриотическай” ТОР бэрт сатабыллаахтык үлэлээн, Аартыкатааҕы бэйэтэ көтөр аппараттар этэрээтин саҥа оҥоһуктара  уонна икки  сыллааҕыта тэриллибит “Боотур” этэрээт байыастарын хорсун быһыылара биһиги өрөспүүбүлүкэбит кыайыы иһин киллэрэр дьоһун кылааттарынан буолар. Бу олус наадалаах. Биһиги биир санаалаахпытын, түмсүүлээхпитин туох да дарбатыыта, кэтэх санаата суох кэрэһилиир”, -диэн Александр Григорьевич билигин биһиги уопсастыбабыт хаһааҥҥытааҕар да биир сомоҕо буолуохтааҕын туһунан хаста да төхтүрүйэн эттэ.

Сураҕа суох сүппүттэри көрдөөһүн

Байыаннайдары өйүүр кэмитиэт салайааччытыгар тиийэрбэр, билигин АБД буола турар балаһыанньаны сыныктаан көрөммүн, биир сүрүн кыһалҕаны чопчулуохха наада диэн быһаччы кэпсэтэрдии тиийбитим. Онуоха кыһалҕалаах сүрүн боппуруоспунан– билигин АБД-га сураҕа суох сүппүт байыастары көрдөөһүн хайдах ыытылларый уонна сүтүктээх дьоҥҥо  туох диэн быһааран,  хайдах диэн чуолкайдаан биэриэххэ сөбүй  диэн быһаччы ыйыттым. Александр Григорьевич чочумча саҥата суох олордо, толкуйданан баран, бу олус уустук боппуруоһу биэрдиҥ диэтэ.

- Сураҕа суох сүппүт байыастары көрдөөһүн билигин саамай уустук кыһалҕабыт. Толкуйдаан да көрдөххө, бу боппуруоска  киһи тыыннаах буолуута,  уопсай сиэр-майгы өйдөбүлэ таарыйыллар, духуобунай өртүнэн барыта түмүллэр, онон олус уустук. Кэтэһиилээх, күүттэриилээх уонна сорох түгэҥҥэ хаһан, хайдах диэн быһаарар да кыаҕын суох  буолар балаһыанньата үөскээн тахсар.

Билиҥҥээҥҥэ диэри Аҕа дойду Улуу сэриитигэр сураҕа суох сүппүт буойуттары көрдөөһүн бара турар дии. Төһө эмэ 83 сыл аастар да, көмүскээччилэрин ааттарын дойдубут умнубат, умнуллуо да суохтаах буоллаҕа . Төһө да уустугун, ылынарга, саныырга ыараханын иһин.   

Туох кистэлэ кэлиэй, биһиги кэмитиэппитигэр бу кыһалҕанан сүтүктээхтэр, көмө көрдөөччүлэр тахса тураллар. Ону учуоттаан, АБД-га сураҕа суох сүппүттэри  көрдөөһүнү биирдиилээн ирдэһии, эккирэтиһии курдук эрэ буолбакка, өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн биир чуолкайдаммыт, торумнаммыт хайысханы ылынан,  кииннээһин тэрийии бара турар.  Ил Түмэн бу хайысханан сыралаах үлэ ыытар, хаста да түмсэн быһаарсыы барбыта  уонна өрөспүүбүлүкэтээҕи биир координациялыыр Киин көҕүлээһининэн,  бу үлэни  кэлимник ыытарга  сүбэлэспиппит. Бу дьыл бэс ыйын 7 күнүгэр ыытыллыбыт кэмитиэппит мунньаҕар, дьокутааттар сураҕа суох сүппүттэри көрдөөһүҥҥэ анал судаарыстыбаннай уорганы тэрийэри өйөөбүттэрэ. РФ Бэрэсидьиэнин иһинэн  СӨ бастайааннай бэрэстэбиитэлэ, СӨ Бырабыыталастыбатын бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччыта  Андрей Федотовы кытта ыкса үлэлээһин түмүгүнэн, бу күннэргэ анал хамыыһыйа бигэргэннэ, билигин  сураҕа суох сүппүт байыастары көрдөөһүҥҥэ тэрээһин үлэ саҕаланна. Үлэ үс таһымынан торумнанан, ыгым эрэсииминэн ыытыллар. Маҥнайгытынан,  байыас сүппүтүн туһунан тылынан, суругунан тыллабыр киириэҕиттэн көрдөөһүн саҕаланар, туох баар информация түмүллэр, докумуоҥҥа тиһиллэр. Иккиһинэн,  байыас  ханна сулууспаны бара сылдьара, ханнык байыаннай чааска сылдьыбыта чопчуланар уонна сөптөөҕө бигэргэннэҕинэ, салгыы ол байыаннай чааһы кытта сибээс олохтонор, көрдөөһүн үлэтэ салҕанар. Бу олус эппиэттээх түгэн, тоҕо диэтэргит, билигин буола турар балаһыанньанан сирдэттэххэ, сороҕор киирэр информация булкурдаах, чуолкайа суох, утарылаһыыта элбэх буолар. Салгыы информация барыта бэрэбиэркэлэнэн, байыас хайдах, ханнык түгэҥҥэ, хайа кэмҥэ сүппүтэ, бүтэһигин  кимниин сылдьыбыта хаста да сиидэлэнэн чуолкайданар, этэргэ дылы, биир, сүрүннэммит докумуон оҥоһуллар. Быыһыыр, көрдүүр үлэ боппуруоһа турар. Ол кэннэ, үһүс түһүмэҕинэн байыас чугас дьонун, бэрэстэбиитэллэрин кытта үлэ барар, ДНК анаалыстарын ылыы, туттарыы быһаарыыта көрүллэр, психологическай, моральнай көмө оҥоһуллуута ыытыллар. Билигин бу хайысхаларынан анал бөлөхтөр үлэни саҕалаатылар. АБД саҕаланыаҕыттан  “Итии линиялар” баалларын билэҕит. Бу төлөпүөннэри нөҥүө информацияны биэриэххэ да, ылыахха да сөп - диэн хоруйдаабытын бэлиэҕэ ылыахха наада. Онтон атын сатаммат даҕаны курдук.    

Туох

мэһэйдиирий?

Сураҕа суох сүппүттэри көр­дөөһүн үлэтин иилиир-саҕалыыр анал хамыыһыйа ити курдук АБД суонатыгар, Москубаҕа биир кэлим координациялыыр Кииҥҥэ уонна манна, Саха Сиригэр, үс бөлөҕүнэн үлэлиэҕэ.

Кэмитиэт бэрэссээдэтэлиттэн:  “Көрдүүр үлэ уустук. Оттон ону кытта көрдөөһүҥҥэ туох мэһэйдэр баалларый?”, -диэн ыйыппыппар  бэрт судургутук гынан баран, дириҥник хоруйан саҕалаата.

- Биһиги манныкка бэлэмэ суох буолан биэрдибит уонна сороҕор аахайбат да түгэннэрбит баалларын билиэх тустаахпыт. Ону кытта,  2000 сылларга оройуоннарга байыаннай комиссариаттары сабыы, холбооһун ыытыллыбыта билигин күүскэ оҕуста. Элбэх идэлээх профессионал дьоммут барбыттара, ситим быстан хаалбыта. Төһө да оҕустардарбыт, билигин кыра-кыралаан  уопутуран иһэбит, исписэлиистэр да баар буоллулар.  Бары дааннайдары биир бааза­ҕа киллэрэн иһэрбит түмүктэри көрдөрөн эрэр.

Биһиги билигин икки дойду курдук олорорбутун тохтотуохпутун наада. Бу олус суолталаах.  Мин АБД кэлэр байыастары кытта куруук көрсөбүн, кинилэр кыһалҕаларын, туохха наадыйалларын иһиттэн билэбин уонна күннэтэ чопчу, биирдиилээн дьон боппуруостарынан эмиэ дьарыктанабын. Онно байыастар биири этэллэр: “Онно” биһиги дойдубутун көмүскүүбүт, аттыгар бииргэ сылдьар доҕотторбут олохторун толук уураллар, күннэтэ өлөр-тиллэр икки ардынан сылдьабыт. Оттон  “манна” олох атын, хайдах эрэ көр-нар быыһыгар ааһан иһэр олох курдук, кыайан өйдөөбөппүт”, -дииллэр.

Бу эппит боппуруоспутун, мин боппуруос да диэбэккэ, билиҥҥи олохпут бэйэтэ таһаарбыт дириҥ өйдөбүлэ, күннээҕибит кырдьыга  буолла диэн дьоҥҥо-сэргэҕэ тириэрдиэхпин баҕарабын. Биһиги билигин бары тутуһан туран толкуйданыахпытын наада – дойдубут үрэллибэккэ, оннунан хаалара, хаалбата, биһиги цивилизация быһыытынан эстэрбит, эстибэппит, култуурабытын, үгэстэрбитин  харыстаан илдьэ сылдьарбыт, сылдьыбаппыт быһаарыллар балаһыанньата үөскээтэ. Түмүк уһугар, норуот быһыытынан тыыннаах хааларбыт - хаалбаппыт  туһунан аһаҕастык этэргэ күһэлиннибит. Кытаанахтык толкуйданар, санаабытын түмэр кэммит кэллэ.

Элбэх дьон билигин аан дойду үрдүнэн үөскээбит уустук балаһыанньаны ситэри өйдөөбөттөр. Сорохтор ылымматтар даҕаны, араас сымыйа информацияны итэҕэйэллэр, тарҕаталлар, күөртүүллэр даҕаны. Аны сорох дьон АБД ситимнээн, эбэтэр көмө оҥордохторуна, дьайыы суонатыгар сылдьан кэллэхтэринэ СМИ, социальнай ситимнэр нөҥүө бэйэлэрин пиарданан тахсаллара баар суол. Дьон да ону билэ-көрө сылдьаллар. Ити, мин санаабар, соччото суох быһыы – көмөнү оҥоруу, тугу эрэ бэйэҥ оҥорорун ис санааҕыттан, дууһаҕыттан тахсыахтаах.

Дойдубутун, бэйэбитин кө­мүс­күүргэ ити билигин Анал байыаннай дьайыыга сылдьар уолаттарбытыгар эрэ эппиэтинэһи сүктэриэ суохтаахпыт, биһиги, бары бииргэ сүгүөхтээхпит.

Хаартыскалар куйаар ситимиттэн ылылыннылар