Уопсастыба

Саха Сиригэр ууга сэрэхтээх буолууну сэрэтэр-өйдөтөр үлэ хайдах ыытылларын билээри СӨ Быыһыыр сулууспатын ЫБМ сэрэтэр уонна быыһааччылары профессиональнай бэлэмнээһиҥҥэ салаатын начаалыньыгын Геннадий Гаврильевич Алексеевы кытта кэпсэттим.

— Бу сыл ыам ыйыттан барыта 234 сэрэтэр үлэ, ол иһигэр  өрөспүүбүлүкэтээҕи уу эбийиэктэригэр 106 эриэйдэ, патруллааһын ыытылынна. Нэһилиэнньэҕэ куттал суох буолуутун хааччыйар, ууга сылдьыы быраабылатын билиһиннэрэр, оһоллонууну-дэҥнэниини, ууга былдьаныыны сэрэтэр, үөрэтэр-өйдөтөр иһитиннэриилээх 732  матырыйаалы түҥэттилэр.

Бу күннэргэ үгэскэ кубулуйбут, сыллата ыытыллар «Ууга сэрэхтээх буолуу» аахсыйа буола турар. Аахсыйа бастакы түһүмэҕэр 1034 киһи 32 дьарыкка үөрэннэ, 15 патруллааһын 234 киһини хапта уонна 4 эриэйдэ ыытылынна. СӨ Быыһыыр сулууспатын, ГБТ, ГИМС уонна олохтоох салайыныы үлэһиттэрин кытта, 87 киһини хабан туран, үлэ ыытылынна.

СӨ Быыһыыр сулууспата Оҕо сынньалаҥ лааҕырдарыгар ууга куттал суох буолуутун сэрэтэр 54 үөрэтэр дьарыктары ыытта. Барыта 2052 оҕо дьарыктанна.

Уу эбийиэктэригэр 6 эриэйдэ, 40 патруллааһын буолла. Олохтоох салайыныы уорганнарынан көҥүллэммит сөтүөлүүр сирдэргэ, 202 мкр., Бүлүүлүүр тыракка баар Сугун күөлгэ бэрэбиэркэ ыытыллар. Маны таһынан, Капитоновка аттыгар баар күөлгэ, Тулагы боротуохатыгар, Алдан, Нерюнгри, Сунтаар, Ленскэй, Ньурба, Таатта, Үөһээ Дьааҥы, Орто Халыма, Үөһээ Бүлүү улуустар олохтоохторун кытта үлэлэстилэр. Ону сэргэ, өрөспүүбүлүкэ хаһыаттарыгар, социальнай ситим нөҥүө сэрэтэр-өйдөтөр иһитиннэриилэр оҥоһуллаллар. Тэлэбиидиэ­нньэҕэ, киинэ тыйаатырдарыгар видеороликтары, ГТРК ханаалга сахалыы тылынан ГИМС-тары кытта бииргэ үлэлээһин туһунан видеосюжеты тиһигин быспакка көрдөрөллөр.

От ыйын 22 күнүттэн «Уу – куттала суох территория» биэдэмистибэлэр икки ардыларынааҕы сэрэтэр аахсыйа иккис түһүмэҕэ салҕанар. Патруллуур бөлөхтөр сөтүөлүүр сирдэргэ, уу таһыгар баар туристическай баазаларга сэрэтэр тэрээһини ыыталлар. Маныаха сүрүн болҕомто көҥүлэ суох сынньанар миэстэлэргэ уонна дьоҕус суудуналары ыытааччыларга ууруллар.

Дьон ууга былдьаныытын былырыыҥҥы көрдөрүүтүгэр холоотоххо, хомойуох иһин, быйыл элбэх киһи ууга былдьанна. Ол курдук, бүгүҥҥү күҥҥэ 31 киһи ууга дэҥнэннэ, онтон 4-дэ кыра саастаах оҕо. Барыта 16 улууска киһи өлүүлээх быһылаан таҕыста. Томпоҕо, Намҥа иккилии, Бүлүүгэ, Өлүөхүмэҕэ үстүү, Ньурбаҕа биэс, Дьокуускайга түөрт, Аммаҕа, Үөһэ Бүлүүгэ, Хаҥаласка, Мэҥэ Хаҥаласка, Абыйга, Үөһэ Дьааҥыга, Кэбээйигэ, Орто Халымаҕа, Алдаҥҥа биирдии киһи ууга былдьанна. Онуоха, Быыһыыр сулууспа үлэһиттэрэ 20-тэ уу быһылааныгар тахса сырыттылар. Водолаастар, быыһааччылар тимирбит мотуордаах оҥочолору, дьону көрдөөтүлэр уонна булан ууттан таһаардылар.

Ордук чуолаан куйаас кэмҥэ ууга былдьаныы элбэхтэ тахсар. Онон, нэһилиэнньэҕэ туһаайан манныгы этиэм этэ: бука диэн, чугас дьоҥҥут олохторун харыстааҥ. Ордук арыгы иһиилээх сөтүөлээһини тохтотуохха наада. Билбэт күөллэргитигэр, үрэхтэргитигэр, өрүстэргитигэр сөтүөлээмэҥ. Түүҥҥү хараҥаҕа мотуордаах оҥочонон ууга сылдьыыны тохтотуҥ уонна хайаатар даҕаны, оҥочоҕо олороргутугар быыһыыр сэлиэччиктэри кэтиҥ. Сэрэхтээх буолуу ирдэбиллэрин тутуһаҥҥыт, сайыҥҥы сынньалаҥҥытыгар оһол тахсыбатын туһугар кыһаллыҥ.

Геннадий Гаврильевич ыҥырыытыгар кыттыһабын уонна ааҕааччыбар быйыл өрөспүүбүлүкэҕэ сэттэ сиргэ сөтүөлүүр көҥүллэммитин санатабын. Ол курдук, Дьокуускай куоракка 202 мкр уонна Бүлүүлүүр тыракт 16 км баар Сугун күөлгэ, Бүлүү куорат Оруктаах күөлүгэр, Мэҥэ-Хаҥаласка Хотун Мааччыйа сынньалаҥ баазатыгар уонна Аллараа Бэстээххэ баар Абаҕа Күөл диэн күөлгэ, Амма өрүскэ Бэс Бологур сиригэр уонна Чурапчы Мындаҕаайытыгар, итиэннэ Мындаҕаайы Адаамка Аппата диэн сиригэр куттала суох сөтүөлүөххэ сөп.

Ыстатыыстыка көрдөрөрүнэн, ууга алдьархай тахсыытын сүрүн төрүөттэринэн сэрэхтээх буолуу быраабылатын кэһэн туран, көҥүллэммэтэх сирдэргэ сөтүөлээһин, арыгыны иһии, итирик туруктаах ууга киирии, улахан дьон өттүлэриттэн оҕолор сөтүөлүүллэрин мөлтөхтүк хонтуруоллааһын буолаллар.

Арассыыйа ЫБММ Саха Сиринээҕи управлениета иһитиннэрэринэн, көҥүллэммэтэх уонна бобор бэлиэлэр турар сирдэригэр, итиэннэ  киһи билбэт сиригэр сөтүөлээһин, оҕолору көрүүтэ-истиитэ суох сөтүөлэтии, сөтүөлүүр сир кыраныыссатын көрдөрөр бэлиэлэри (буйки) ааһа харбааһын, мотуордаах уу тиэхиньикэлэрин чугаһыгар харбааһын, ууга ыстаныыга анамматах биэрэктэн, тиксэр сирдэртэн, оҥочолортон  ууга ыстаныы, умсуу, итирик туруктаах сөтүөлээһин, ууга оонньуур кэмҥэ сөтүөлээччини кууһан баран умсуу, сымыйанан «быыһааҥ!» диэн хаһыытыыр, ууга устарга анамматах тэриллэргэ хатааһылааһын булгуччу бобуллар.

Маны таһынан, дьоҕус суудуналары ыытааччылар ууга сэрэхтээх буолаллара эмиэ күүскэ ирдэнэр. Кинилэр суудунаны ыытарга көҥүл ылыахтаахтар, итиэннэ ыытар бырааптарын туоһулуур докумуоннаах буолуохтаахтар. Маны таһынан, суудуната тиэхиньиичэскэй бэрэбиэркэни ааспытын туһунан бэлиэлээх судовой билиэти бэйэтин кытта илдьэ сылдьыахтаах. Дьоҕус суудуна судаарыстыбаннай эрэгэс­тэрээссийэни ааһыахтаах, үчүгэй тиэхиньиичэскэй туруктаах буолуохтаах. Быыһыыр сэлиэччик, инвентарь ирдэниллэр уонна суудуна кыамтатын таһынан элбэх дьону олордор бобуллар.

 Ууга былдьаныы элбэх киһи мустан сөтүөлүүр сиригэр тахсара үгүс буолааччы. Онуоха, дьоҥҥо болҕомтолоох сыһыаннаах уонна атын дьон олоҕун быыһыырга, бэйэ туһун умнан туран, көмөҕө кэлэр дьон бааллар. Холобура, «от ыйын 10 күнүгэр ууга былдьанан эрэр икки оҕону биэнсийэлээх дьахтар быыһаата» диэн иһитиннэрии социальнай ситимнэринэн тарҕаммыта. Бу Туобуйаттан төрүттээх Үөһээ Бүлүү олохтооҕо Наталья Алексеевна Дмитриева хорсун быһыытынан Саха Сирэ барыта киэн тутунна.

Маныаха, ууга тимирэн эрэр киһиэхэ хайдах көмөлөһөбүт уонна суһал көмөнү оҥоробут?

Бастатан туран, дьону көмөҕө ыҥыр уонна тимирэн эрэр киһиэхэ ууга дагдайар үрдэриллибит куруугу эбэтэр матарааһы бырах. Тимирээччигэ харбаан тиийэргэ, бэйэҥ күүскүн сүтэрбэт наадаттан, уу сүүрүгүн учуоттаа. Киһиэхэ кэнниттэн кэлэн, баттаҕыттан эбэтэр хонноҕун анныттан ыл, сирэйэ уу үрдүгэр буоларын курдук тут уонна кытыл диэки харбаа. Ууттан таһааран баран, эмсэҕэлээбит киһини иһинэн тобуккар сытыар, маныаха төбөтө аллараа буолуохтаах. Муннутун, бэлэһин киртэн-хохтон ыраастаа. Түөһүн баттаан тыынар уорганыгар киирбит ууну таһаар. Ол кэннэ көхсүгэр сытыар. Үчүгэйдик сыныйан көр уонна тыыммат, сүрэҕэ тэппэт буоллаҕына, сүрэх массааһын, итиэннэ искусственнай тыыныыны киһи тыын ылыар диэри оҥор. Өскөтүн, киһи хараҕа сырдыкка хардарбат, хараҕын харата олус улааппыт буоллаҕына, тириитэ күөхтүҥү өҥнөннөҕүнэ тохтоо. Оттон эмсэҕэлээччи тыына киирдэҕинэ, киниэхэ сылаас ууну иһэрт, таҥаска суулаа уонна суһал көмө быраастарыгар туттар. Санатан эттэххэ, киһи ууга тимирбитин кэннэ, 4-6 мүнүүтэ буолан баран, тыынар уорганнара баралыыстыыллар, оттон сүрэҕэ өссө 15 мүнүүтэ устата чөлүгэр түһүөн сөп. Ол иһин бастакы көмө түргэнник оҥоһуллуохтаах.

Күндү ааҕааччыларым, уу - айылҕа уодаһыннаах күүһэ буоларын умнумаҥ, ээл-дээл сыһыаннаһымаҥ, куруутун сэрэхтээх буолуҥ, бэйэҕитин харыстаныҥ!

Антонина НЕУСТРОЕВА,

Хаартыскалар Г.Г. Алексеев архыыбыттан