Уопсастыба

Сокуон – тирэх күүс

Сүрүн иһитиннэриини Аартыканы сайыннарыы уонна хотугу норуоттар дьыалаларын миниистирин солбуйааччы Михаил Погодаев оҥордо. «Көс олохтоох дьиэ кэргэн туһунан» сокуон 2016 с., дьиэ кэргэн ыстаатыһын үрдэтэр, кини социальнай, экэнэмиичэскэй уонна быраап өттүнэн мэктиэлэрин олохтуур сыалтан ылыллыбыта.

Хотугу үгэс буолбут салааларынан, булдунан, балыгынан уонна сүрүннээн табаны иитиинэн дьарыктанар көс олохтоох дьиэ кэргэннэр 17 улууска бааллар. 2020 с. кинилэр ахсааннара 186, 2021 сыллаахха 193, 2022 сыллаахха 176 эбиттэр. 2024 сыл муус устарга оҥоһуллубут көс олохтоох дьиэ кэргэттэр кэрискэлэрэ этэринэн, көс олохтоох 149 дьиэ кэргэн, оттон Тыа хаһаайыстыбатын уонна ас-үөл бэлиитикэтин министиэристибэтин чахчытынан, 185 дьиэ кэргэн (496 киһи, ол иһигэр 200 оҕо) баар.

Үлэ уонна социальнай сайдыы министиэристибэтин чэрчитинэн, социальнай хантараах быһыытынан «Социальнай бакыат» үлэлиир. Онон оҕолорго оскуола иннинээҕи уонна оскуолатааҕы иитии-үөрэтии өҥөтө тэриллэр, иистэнэр уонна атах таҥаһын оҥорор тэриллэри, аргыс сибээһи, генераторы, көһө сылдьар дьиэни уо.д.а. атыылаһарга көмө көрүллэр. Былырыын көмө 9 ыалга (1 мөл. солк.), быйыл 5 ыалга (596 тыһ. солк.) оҥоһуллубут.

2002 с. ылыллыбыт «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр олорор биэнсийэлээхтэргэ уонна кэккэ араҥа дьоҥҥо социальнай көмүскэл эбии мэктиэлэрин туһунан» сокуон чэрчитинэн, табаһытынан, чуумсугунан, булчутунан, балыксытынан, сылгыһытынан 15 сыл үлэлээбит дьахталларга, 20 сыл үлэлээбит эр дьоҥҥо ый аайы социальнай босуобуйа (3,5-4 тыһ. солк.) төлөнөр. Былырыын  босуобуйаны 426 киһи ылбыт, билигин 403 киһи ылар. «Дьиэ кэргэн» өрөспүүбүлүкэтээҕи куонкуруска Ил Дархан сыллата туттарар бириэмийэтэ сэттэ номинациялааҕыттан биирэ көс олохтоох ыалга ананар. Быйыл бу номинациянан Елена, Василий Слепцовтар (Муома) бэлиэтэннилэр.

Балаҕан ыйын 27 күнүгэр, Хотугу пуорум чэрчитинэн көс олохтоох дьиэ кэргэттэри өйөөһүҥҥэ ыытыллыбыт «төгүрүк остуолга» болҕомто оҕону иитиигэ ууруллубута. Кыра оҕону үөскээбит эйгэтиттэн араарыы охсуулааҕын учуоттаан, көс ыаллар оҕолорун ыстаадаҕа тэриллибит көс оскуолаҕа үөрэтиллэр. Күн бүгүн өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 4 көс уһуйаан, 7 көс оскуола баар, олорго 35 иитиллээччи, 59 үөрэнээччи дьарыктанар. Алын сүһүөх кылаастары бүтэрбит оҕолор салгыы уопсай үөрэхтээһин оскуолаларыгар үөрэнэллэр. Саха Өрөспүүбүлүкэтин холобурун батыһан, атын эрэгийиэннэргэ эмиэ көс оскуолалар, оскуола-саадтар  тэриллэллэр.

– Биһиги министиэристибэбит көс дьиэ кэргэттэри өйөөһүҥҥэ маннык этиилэри оҥорор: аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттары олорор дьиэнэн хааччыйыыга тустаах сокуону ылыныахха, Аартыкаҕа, суола-ииһэ суох нэһилиэктэргэ оҕо доруобуйатын көрүүнү кэҥэтиэххэ, ураты болҕомтону көс ыалларга ууруохха. Ямал-Ненец аптаныамынай уокуругар эдэр ыалга бэриллэр «Чуум хапытаалын» үөрэтэн, көс ыалларга өйөбүл саҥа көрүҥүн олохтуохха. Быйыл сайын ыстаадаҕа төрөппүттэрин кытары үлэлээбит 14-18 саастаах 106 оҕоҕо Дьарыктаах буолуу бырагырааматынан, хамнас биир эрэ ыйга бэриллибитэ сыыһа, дьиҥинэн, үбүлээһин үс ыйга көрүллүөхтээх, – диэтэ миниистири солбуйааччы.

43 киһиттэн 2 эрэ чэгиэн...

Доруобуйа харыстабылын миниистирин солбуйааччы Татьяна Павлова көс олохтоох дьиэ кэргэттэр доруобуйаларын туругун көрүү-истии туһунан иһитиннэрдэ. Былырыын тэриллибит мобильнай биригээдэлэр өрөспүүбүлүкэтээҕи кииннэрин быраастара Аартыка улуустарыгар 64 төгүл тиийэн үлэлээбиттэр.

Көс олохтоох дьиэ кэргэттэри көрүү Муома улууһугар тэриллибит. Терапевт,  кардиолог, эндокринолог, невролог, офтальмолог, оториноларинголог, ортопед, акушер-гинеколог, онколог, пульманолог быраастардаах биригээдэ балаҕан ыйыгар үлэлээбит. Бастакы былаан быһыытынан, 11 ыстааданы хабар сорук турбут эрээри, күн-дьыл туругунан, сэттэ ыстаадаҕа сылдьыбыттар. Барыта 43 киһи (32 эр киһи, 10 дьахтар, биир оҕо) доруобуйатын туругун көрбүттэр-истибиттэр. Хас да көрүҥ анаалыһы ылбыттар, ЭКГ-га түһэрбиттэр, ультра-дорҕоонунан диагностика оҥорбуттар. Ол түмүгүнэн, икки эрэ киһи бастакы (чэгиэн-чэбдик, туох да арҕана ыарыыта суох) бөлөххө киирэр доруобуйалааҕа, атыттар үһүс бөлөх буолаллара быһаарыллыбыт. Бары кэриэтэ тымныйыылаах, үгүстэр хааннарын баттааһына, былчархайдара мөлтөх, биир киһи саахарынай диабеттаах эбит. 61 саастаах бэтэрээн сүрэҕэ ыалдьара биллэн, Дьокуускай куорат 1 №-дээх балыыһатыгар ыытыллан, эпэрээссийэлэммит. Билигин үтүөрэн, дойдутугар тиийбит.

– Олохтоох дьаһалта ыстаада ханна баарын туһунан сибидиэнньэтэ сыыһа буолара, медкөрүүнү ыытар табыгастаах сир суоҕа, сибээс мөлтөҕө уонна бөртөлүөт өҥөтө олус ыарахана биригээдэ үлэтигэр уустуктары үөскэттэ. Кэлэр өттүгэр, маннык көрүүнү хараал саҕана (ыстаада дьоно бары мустубут кэмнэригэр) ыытар, дьаһалталар бэрэбиэркэлэммит чахчынан уонна вездеходтарынан хааччыйаллара көдьүүстээх буолсу, – диэтэ Татьяна Павлова.

Сыыппара тоҕо араастаста?

Норуот дьокутааттара үгүс чопчулуур ыйытыылары биэрдилэр.

– Сэттэ көс оскуола баарыттан оҕо суоҕунан, Алдан көс оскуолата сабыллан, быйылгы үөрэх дьылыгар алта көс оскуола хаалла. Бу оскуолалар баазаларын тупсарарга туох үлэ ыытылларый? – диэн ыйытта Антонина Григорьева.

Үөрэх миниистирин солбуйааччы Виктория Захарова көс оскуолалар балааккаларынан, аргыс сибээһинэн, Аартыка министиэристибэтин чэрчитинэн «Буран» көлөнөн хааччыллалларын эттэ. Үөрэх тэрилтэлэрин стратегическай бырайыагынан, кэлэр өттүгэр компьютерынан хааччыллыахтара, учууталлар идэлэрин үрдэтэр куурустар тэриллиэхтэрэ диэтэ.

Норуот дьокутаата Алена Атласова көс олохтоох дьиэ кэргэттэр өрөспүүбүлүкэтээҕи кэрискэлэрин оҥоруу ханнык биэдэмистибэ боломуочуйата буоларын, төһө көс ыал баарын чахчыта тоҕо араастаһарын ыйытта. Онуоха кэрискэни Үлэ уонна социальнай сайдыы министиэристибэтэ оҥороро, сыыппара араастаһыыта өрөспүүбүлүкэтээҕи кэрискэҕэ көс ыаллар толору хабыллыбатахтарын көрдөрөрө быһаарылынна.

Ким былыргылыы үлэлиэн баҕарарый?

Өлөөн эбэҥки национальнай улууһун Сугулаанын дьокутаата, өрөспүүбүлүкэ тыатын хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ Марина Николаева интэриэһинэй этиини оҥордо:

– Көс олохтоох дьиэ кэргэҥҥэ өйөбүл диэн үс сылга биирдэ көрүллэр социальнай бакыат эрэ баар. Билигин табаһыт үксэ улахан иэскэ киирэн туран, квадроцикл биитэр «Бураан» ылынар. Ыччат былыргылыы олоруон, былыргылыы үлэлиэн, кыра хамнаһы ылыан баҕарбат, ол иһин хас биирдии улуус уратытын учуоттаан, тупсаҕай үлэ баазатын тэрийэр, сибээһи уонна сөптөөх хамнаһы хааччыйар туһунан бырагыраама наада. Ону таһынан социальнай бакыат үс сылга биирдэ буолбакка, сыллата көрүллүөхтээх, көс ыалларга туспа төлөбүр уонна үлэлээбит сылынан эбии биэнсийэ олохтонуохтаах. Таба иитиитин, уопсайынан хотугу төрүт үгэстэри көс ыаллар тутан олороллор, туундара киэҥ-нэлэмэн сирин табаһыттар көрө-истэ сылдьаллар.

Бырагыраамаларга туспа көрүөххэ

Төрүт олохтоох, аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар бырааптарыгар боломуочунай Константин Роббек көс олохтоох дьиэ кэргэн туһунан өрөспүүбүлүкэтээҕи сокуон үгүс балаһыанньалара эргэрбиттэрин бэлиэтээтэ. Норуот дьокутааттарын өйөбүл ырычаахтарын саҥардарга, чопчулуурга ыҥырда. Бары биэдэмистибэлэр күүспүтүн онно түмүөҕүҥ диэтэ. Судаарыстыбаннай бырагыраамаларга көс олохтоох дьиэ кэргэттэри туспа көрөрү наадалааҕынан аахта.

Хаартыскалар Василий Кононов (Ил Түмэн) түһэриитэ уонна Доруобуйа харыстабылын министиэристибэтин саайтыттан.