Уопсастыба

Андрей Иванович Новоприезжай учуутал-логопед уонна олигофренопедагог идэлээх эбит. Үлэтин Амматааҕы коррекционнай оскуола-интэринээккэ иитээччинэн саҕалаабыт. Дьокуускай куорат миэрийэтигэр сүрүн исписэлииһинэн, онтон Марха 2-с №-дээх, Дьокуускай 30-с, 10-с, 27-с №-дээх оскуолаларыгар дириэктэри солбуйааччынан үлэлээбит. 2024 сылтан 20-с №-дээх оскуола дириэктэринэн ананан, үлэтин бэрт сэргэхтик саҕалаабыт.

Эдэр салайааччы холку куолаһынан уу сахалыы сэһэргээн, кэпсэтиини оскуолатын устуоруйатын билиһиннэрииттэн саҕалаата.

Устуоруйаны сэгэтэн

Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа Ф.К. Попов аатынан 20 №-дээх орто оскуола баай устуоруйалаах. Ол курдук, Аҕа дойду улуу сэриитин тыйыс кэмигэр, 1944 с. атырдьах ыйын 15 күнүгэр Сайсары күөлтэн чугас, Гимеин оройуонугар бастакынан алын сүһүөх оскуола аһыллыбыта. Манна геологтар бөһүөлэктэрин, көтөр баабырыкатын, Залог, Сайсаар, Автодорожнай уокуруктартан оҕолор үөрэнэллэрэ. Сэбиэдиссэйинэн А.Я. Руковишникова үлэлээбитэ.

1960 с. уруккута Карьернай, билиҥҥинэн Лонгинов уулуссатыгар саҥа биир этээстээх мас дьиэ тутуллан оскуола аҕыс кылаастаммыта. Онтон 1973 сылтан 10 кылаастаах буолбута.

1963 с. дириэктэринэн Саха АССР үтүөлээх учуутала, учуутал-методист, саха тылын үөрэтэр кинигэлэр ааптардара Н.А. Федоров (Ааллааҕыскай) анаммыта. Бу кэмҥэ оскуола нуучча уонна саха кылаастардааҕа. Ааллааҕыскай оскуолаҕа нуучча тыллаах эйгэҕэ саха тылын үөрэтиини киллэрбитэ.

Оскуола айымньылаах үлэлээх учууталлара куорат оҕолоругар тыа сирин олоҕун-дьаһаҕын, үлэтин-хамнаһын билиһиннэрэр уонна айылҕаҕа сыһыарар сыаллаах үөрэнээччилэри каникул кэмигэр дэриэбинэҕэ таһааран үлэ быраактыкатын ыыталлара, бохуоттаталлара, экскурсиялаталлара. Ол курдук, Мэҥэ Хаҥалас оройуонун кытта ыкса сибээстээх үлэни тэрийбитэрэ. Оскуола оҕолоро Ф.К. Попов аатынан сопхуоска үлэ лааҕырыгар үлэлииллэрэ, ходуһалары уонна мэччирэҥ сирдэри эргэ сэппэрээктэртэн, бөхтөртөн ыраастыырга, күрүө тутарга көмөлөһөллөрө. Оччолорго, «Оскуола-производство-үрдүк үөрэх» диэн ыҥырыынан, оскуоланы бүтэрбит үөрэнээччилэр Мэҥэ Хаҥалас сопхуостарыгар үлэлии тахсаллара.

Маны таһынан, үөрэнээччилэр көрдүүр-чинчийэр үлэнэн дьарыктаналлара. Холобура, Хаптаҕай нэһилиэгин түҥ былыргы устуоруйатын үөрэппиттэрэ. Онтон Дьоруой Ф.К. Попов төрөөбүт Баатаратыгар (Сыымах) кини туһунан матырыйаалы хомуйбуттара. Бу үлэ түмүгэр саха норуотун чулуу уолугар анаммыт түмэл муннуга аһыллыбыта уонна пааматынньык туруоруллубута.

1973 с. оскуола пионер дружината Ф.К. Попов аатын сүкпүтэ. 1974 с. Мэҥэ Хаҥалас Ф.К. Попов аатынан сопхуоһа Дьоруой бүүһүн оскуола дьиэтин иннигэр туруорбута. Онтон 2001 с. ахсынньы 8 күнүгэр Дьокуускай куорат 20 №-дээх оскуолатыгар Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа Ф.К. Попов аата иҥэриллибитэ.

Оскуола кэлэктиибэ уонна үөрэнээччилэр бэлиэтээн кэпсииллэринэн, кинилэр хас биирдиилэрэ Дьоруой албан аатын үрдүктүк тутан, кини туһунан өйдөбүлү көлүөнэттэн көлүөнэҕэ тиэрдэр ытык иэстээхтэр.

Оскуола эйгэтэ

20 №-дээх оскуола 1264 үөрэнээччилээх, онтон 80 %-на саха оҕолоро. Онон үөрэх саха уонна нуучча тылларынан тэҥҥэ ыытыллар, хас кылаас кэмпилиэгин аайы саха кылаастара бааллар. Бу курдук, оскуола урукку дириэктэрдэрэ Ааллааҕыскай төрүттээбит уонна У.А. Аргунова сөргүппүт нуучча тыллаах эйгэҕэ саха тылын үөрэтии үгэһэ салҕанар.

«Оҕо тутан-хабан, сыттаан-амсайан көрдөҕүнэ биирдэ эрэ тулалыыр эйгэтин билэр. Онон биһиги дойдуну таптыырга иитиигэ сөптөөх эйгэни тэрийэ сатыыбыт», - диэн кэпсиир Андрей Иванович.

Онуоха, үөрэх тэрилтэтигэр киириигэ таһырдьа Дьоруой бүүһэ ыалдьыттары уруйдуу көрсөр. Дьиэҕэ киирээти кытта Ф.К. Поповка аналлаах истиэндэҕэ киһи хараҕа хатана түһэр.

Оскуолаҕа быйылгы үөрэх дьылыгар туспа юнармия кэбиниэтин арыйбыттар. Кэбиниэт иитинэн, үһүс этээс хуолугар байыаннай-патриотическай устуоруйаны сырдатар түмэли тэрийбиттэр. Манна Аҕа дойду Улуу сэриитин уонна Дьоруой Ф.К. Попов туһунан кэпсиир матырыйааллары сэргэ Анал байыаннай дьайыыга сыһыаннаах иһитиннэрии, Дьоруой паартата бааллар. Мин үөрэнээччилэр бэйэлэрэ АБДь кыттыылаахтарын уруһуйдаабыт мэтириэттэрин ордук сэргии көрдүм уонна уруһуйдьут оҕолор аҕаларын, эһэлэрин үкчү да гына оҥорбуттарын сөхтүм.

Көрүдүөр истиэнэтин кыйа Сайсаар уокуругун бэтэрээннэрин аллыайатын оҥорбуттар. Манна үөрэнээччилэр Улуу Кыайыыны уһансыбыт хос эбэлэрин, хос эһэлэрин туһунан иһитиннэриилэри, хаартыскалары хомуйан, хас биирдии сэрии уонна тыыл бэтэрээнигэр истиэндэ оҥорон ыйаабыттар. Бу бэтэрээннэри үйэтитиигэ оҕолору, төрөппүттэри, учууталлары бииргэ түмпүт көрдүүр-чинчийэр үлэ өссө да кэҥиир, дириҥиир чинчилээх.

Бу курдук, оскуола ис-тас эйгэтиттэн саха чулуу уолун аатын сүгэр оскуолаҕа кэлбиккин уонна бу оскуола дойдуну таптыырга иитии хайысхатынан үлэлиирин тутатына өйдүүгүн.

Дойдуну таптыырга иитии

Оскуола сүрүн болҕомтотун Федор Попов албан аатын үйэтитэргэ туһаайар. Маныаха, Мэҥэ Хаҥалас уопсастыбанньыктара Москуба уобалаһыгар Одинцовскай куорат «Патриот» пааркатыгар баар РФ Сэбилэниилээх Күүһүн храамыгар сылдьан баран, онно Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойун Ф.К. Попов туһунан толору көрдөрөр-иһитиннэрэр матырыйаал суоҕун бэлиэтии көрбүттэр. Кини туһунан аата уонна өлбүт сыла эрэ ыйыллыбыт. Бу итэҕэһи туоратар соруктаах кулун тутар 3 күнүгэр оскуола устуоруйаҕа уонна обществознаниеҕа учуутала Василий Алексеевич Алексеев үөрэнээччилэрин 11 «б» кылаас Евгений Андреевы уонна 10 «б» кылаас Далан Иванову илдьэ РФ Сэбилэниилээх Күүһүн храамыгар барбыттар. Онно тиийэн дэлэгээссийэ Мэҥэ Хаҥалас олохтоохторун аатыттан Ф.К. Попов туһунан сыыппара докумуоннары, видео устуулары, хаартыскалары, кинигэлэри уонна Дьоруой статуэткатын храм пуондатыгар бэлэхтээтилэр. Инньэ гынан, мантан ыла, түмэли көрөөччүлэр саха бастакы Дьоруойун туһунан толору матырыйааллартан билиэхтэрэ-көрүөхтэрэ.

Дойдуну таптыырга иитэр оскуолаҕа «Юнармия» Арассыыйатааҕы оҕо-ыччат хамсааһынын иитинэн, өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн саамай элбэх ахсааннаах 377 юнармеец баар. Кинилэр, оскуола эрэ иһинэн буолбакка, куорат, өрөспүүбүлүкэ таһымнаах байыаннай-патриотическай, култуурунай-маассабай, успуорт тэрээһиннэригэр көхтөөх кыттыыны ылаллар. Маны таһынан, волонтерскай үлэнэн, строевой бэлэмнэниинэн дьарыктаналлар, дойду байыаннай устуоруйатын, төрөөбүт сирдэрин чулуу дьонун үөрэтэллэр.

«Юнармеецтары учуутал Сергей Михайлович Макеев салайар. Бу хамсааһын элбэх иитэр-үөрэтэр хайысхалаах, ол иһин оҕолор дьарыктаналларыгар интэриэһинэй, бэрт табыгастаах. Биир улахан ситиһиибитинэн «Дьоруойдар ааттарын сүгэр оскуолалар» диэн өрөспүүбүлүкэтээҕи сүлүөккэ 1 миэстэни ылбыппыт буолар. Хамсааһын оҕолору бэрээдэктиир уратылаах, бэрээдэк баар буолла да, үөрэх хаачыстыбата эмиэ үрдүүр. Былырыын, холобура, оскуоланы түөрт кыһыл көмүс, биир үрүҥ көмүс мэтээллээх үөрэнээччилэр бүтэрбиттэрэ», - диэн дириэктэр салгыы кэпсиир.

Кулун тутар 15 күнүгэр Сайсары күөлгэ Дьокуускай куорат Улуу Кыайыы 80 сылын бэлиэтиир былаанын иитинэн ыытыллыахтаах «Ильмен күөлгэ кыргыһыы» диэн тыйаатыр көрдөрүүтүгэр 20-с оскуола оҕолоро сүрүн оруолу толоруохтаахтар. Тэрээһиҥҥэ байыаннай-патриотическай хайысхаҕа үлэлэһэр куорат оскуолалара бары кыттан, Ильмен күөлгэ буолбут кыргыһыыны оонньоон көрдөрүөхтээхтэр. Билигин бэлэмнэнии үлэтэ түмүктэнэн эрэр, ол курдук, оҕолор бэйэлэрэ маһынан кыһан Мосин бинтиэпкэтин оҥостубуттар, көстүүмнэрин бэлэмнээбиттэр, оруолларын чочуйаллар.

Андрей Иванович: «Патриоттуу өйү-санааны оҕоҕо иҥэрэр араас дьаһаллары, холобура, биир кэлим бырагыраама сүнньүнэн ыытыллар дойду өрөгөй ырыатын истии, «Мои горизонты» кылаас чаастарын, о.д.а. тэрээһиннэри тиһигин быспакка ыытабыт. Националынай өрөспүүбүлүкэҕэ олорорбут быһыытынан, култуурабытын үөрэтэбит, төрүт үгэстэрбитин тутуһабыт, бэлиэ күннэрбитин, бырааһынньыктарбытын бэлиэтиибит.

Оҕолор айылҕаҕа сылдьан, тоҥон-хатан, эттэринэн-хааннарынан төрөөбүт сирдэрин бары уратытын биллэхтэринэ эрэ дойдуларыгар тапталлаах улааталлар. Онон, инникитин оскуолабытыгар байыаннай-хонуу лааҕырын тэрийэр баҕалаахпыт. Маныаха, куорат усулуобуйатыгар үлэни тэрийэр табыллыаҕа дии саныыбын, тоҕо диэтэххэ, куорат дьаһалтата да, өрөспүүбүлүкэ салалтата да патриоттуу хабааннаах үлэни өйүүллэр уонна ону тэрийэргэ усулуобуйа оҥороллор», - диэн кэпсээтэ Андрей Иванович, итиэннэ мантан да атын бырайыактарын сырдатта.

20-с оскуола дьиэтэ 500 үөрэнээччигэ анаммыт, ол эрээри манна үс төгүл элбэх оҕо икки симиэнэнэн үөрэнэр эбит. Араас эбии үөрэҕи ыытарга кэбиниэттэр тиийбэттэрэ үлэни харгыстыыр. Онуоха, Чайковскай уулуссатыгар 360 миэстэлээх оскуола филиала тутуллан 2027 сылга үлэҕэ киирэрэ былааннанар. Бу филиал олоххо киирдэҕинэ Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа Ф.К. Попов аатынан оскуола былааннаабыт үгүс бырайыактарын үлэлэтэн иитэр-үөрэтэр үлэтэ өссө дириҥиэ, кэҥиэ диэн эрэниэххэ.

Антонина НЕУСТРОЕВА

Хаартыскалар ааптар түһэриитигэр уонна оскуола архыыбыттан.