Уопсастыба

«Киһи буолан килбэй» кинигэҕэ тэттик олоҥхолор, үгэлэр, кэпсээннэр киирдилэр. «Киһи ааҕа олоруон курдук. Оҕолорго анаан суруйбут олоҥхоҥ, үгэлэриҥ тыллара-өстөрө баайа, ааҕарга чэпчэкитэ сөхтөрдө. Ааҕа олорон төрөөбүт тылбыт баайын-сүмэтин дьоҥҥо-сэргэҕэ тарҕата сылдьаргынан киһи киэн туттар. Астынан туран биир тыынынан аахтым. Ааҕааччыларыҥ, сүгүрүйээччилэриҥ үксээн истиннэр!» – диэн дьоннор суруйууларыттан бу кинигэ ааҕааччыларын булууһу диэн үөрүүлээх кичэмэ санаа киирдэ. Кулууп, оскуола үлэһиттэригэр ханан эмит көмө буоллаҕына, дьону үөртэҕинэ суруйбут сыалым туолар.

Дьэ, онтон саамай болҕомто киинэ буолбут, бэйэм саамай үөрбүт, киэн туттубут кинигэм «Киһи барыта кэрэхсэнэр кэрэлээх» диэн буолар. Мин бу кинигэни түөспэр ыга туттахпына, сып-сылаас долгун үөрүү кэлэр. Тоҕо? Бу барыта биһиги ортобутугар күннэтэ алтыһа сылдьар дьоммут туһунан. Биһиги сорохторун: «Оо, бу бастыҥ үлэһит, талааннаах киһи», – эрэ диэн үрдүнэн билэбит, сорохторун отой да билбэппит. Дьэ, манна бааллар кыыс бэйэтэ миигин кэргэн ыл диирэ (саамай сөп эбит, аахтаххытына билиэххит), кыыс уолуттан биир төбө улахана, дьуруускалааһын араас ньымалара, таһыттан толло көрөр дьоммут киһи быһыытынан аһыныгастара, олоххо тахсар араас уустуктары өркөн өйдөрүнэн табыгастаахтык тумналлара, туорууллара, ханнык баҕарар эйгэҕэ таһаарыылаахтык үлэлииллэрэ, хараҕы сымнатар ураты кэрэ көрүҥнэрэ ис туруктарын кытары дьүөрэлэһиитэ. Уопсайынан, бу кинигэҕэ киирбит дьоннор бары туох эрэ атын, дьон билбэт, ис кэрэлэрин арыйан, бэйэбин улахан улуу, саҥа сири арыйбыттааҕар ордук дуоһуйдум. Бу дьоннор олохторо кимиэхэ баҕарар холобур буолар кыахтаах.

Дьоро күнүм үөрүүтүн үллэстэ дьонум-сэргэм тоҕу анньан кэлбититтэн астынным. Мин сыалым – бу кинигэм дьоруойдарын сырдатыы, суруллубут суоруллубат, онон оҕолоругар-урууларыгар үтүө өйдөбүл хааллын диэн этэ. Кинилэр баар буоланнар бу маннык ыраас, сырдык кинигэ таҕыста.

Суруйан баран дьоруойдарбар ыытан аахтарабын, илдьиритиһэбит, онтон биирдэ бэчээккэ таһаарабын. Киһи олоҕу кыбыстыбат курдук олоро сатыахтаах, онтон ол кыаллыбатах буоллаҕына, ону арыый сымнатан, уҕарытан суруйан ааҕар дьоҥҥо холобур оҥоробут, дьоруойдарым бэйэлэрэ сөбүлэстэхтэринэ. Сорохтор баары, буолбуту уларыттара сатыыллар, оччоҕо ол суруйуу хаалар, киһи кистиирдээх буоллаҕына, ону таһаарыллыбат.

Дьоннор тугу этэллэриттэн, суруйалларыттан өссө кынаттанным. Кинигэм биһирэмин аҥардас ааптары халлааҥҥа тиийэ хайҕааһын гымматым, сүрүн болҕомтону дьоруойдарбар уурдум. Улууһум салалтата, аҕа баһылык А.В. Григорьев, «Бастаан иһэр уопсастыбанньык» диэбититтэн долгуйдум, соһуйдум, барытын сэргээн билэр эбит. Киһиэхэ улахан ытыктабылынан сыһыаннаһар Сунтаар сэлиэнньэтин баһылыгын э.т. С.А.Николаев: «Дьон-сэргэ кэрэхсэнэр өрүттэрин таба көрөн сырдаппытыҥ ыччаттарга, биир дойдулаахтаргар күндү бэлэх буолар», – диэбититтэн ким үөрбэт буолуой?! Күннэтэ алтыһар култуурам хотуна, үлэһиттэрэ, салайааччы С.Д. Омукова: «Бу кинигэлэриҥ үүнэр көлүөнэни иитиигэ улахан суолталаахтар, махтанабыт», -- диэбиттэрэ сүрэҕим ортотунан киирдэ. Онтон киһи буолан килбэйбит, саха буолан сандаарбыт Сиэйэм дьоно баһылык А.Н. Романовтыын тоҕу анньан кэлэннэр: «Айар үлэ алыптаах, эмиэ да уустук хонуутугар бигэтик хардыылаан, таһаарыылаахтык үлэлээн, өссө үрдүк чыпчааллары дабайан, мэлдьи инники күөҥҥэ сырыт!» – диэн алҕаабыттара туохха тэҥнэһиэй! Суруйааччы буолан куорсун анньыммыт «Ньургуһун» түмсүүм салайааччыта З.И. Васильева-Сыралы биир бастыҥ чилиэммит диэн туран санааларыҥ кынаттанан үрдүккэ көтө турдуннар диэтэ эбээт.

Түөрт чаас утата барбыт биһирэмҥэ ким да тарҕаһан хаалбакка, сэргэх кэпсээннэртэн үөрэн-көтөн, АБДь-га сылдьар күндү күтүөтүм Василий Спиридонов мин хоһооммор суруйбут «Үчүгэйиэн» диэн ырыатыттан манньыйан, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ  Суор Уола эҕэрдэлээх, Сахабыт сирин алмаастаах кыраайыттан, киин куоратыттан, Сунтаартан күн сирин киэргэтэ кэлбит оҕолорум, инникилээх, элбэҕи күүтэр сиэним саксофоҥҥа оонньоон, бииргэ төрөөбүт балтым Светлана эҕэрдэлээннэр сиргэ төрөөн, киһи буолан биир олус дьоллоох күнү атаардым.

Истиҥ иэйиилээх ырыа кэһиилээх кэлбит дьоллоох суолбар көрсүбүт дьүөгэлэрбэр Мария Спиридоноваҕа, Саргылаана Омуковаҕа, Елизавета Михайловаҕа, өлбүтү да өндөтүөх эрчимнээх ырыалардаах Николай Омуковка, дьээбэтинэн дьону иэритэ күллэрбит Ымыычаанаҕа барҕа махтал. Уонна барытыгар инники күөҥҥэ сылдьар Петровтарым кыргыттарыгар Ануга, Сиинэппийбэр, Людуккаҕа, оҕолорбун кыра эрдэхтэриттэн билэр, таптыыр буоламмын, кинилэр миэхэ куруук оҕолор, наһаа минньигэс, дэлэй астаах сандалыларыгар махтал.

Оҕо сааһым Сиэйэтиттэн, эрчимнээх эдэр сааһым Бордоҥуттан, дьоһун сааһым Сунтаарыттан дьоро күммүн киэргэппит, кинигэм дьоруойдарын үөрүүлэрин үксэппит бар дьоммор барҕа махтал!

Зинаида Федотова-Дьол Кыыма