Уопсастыба

Ааспыттан аҕыннахха

1990-с сс. ырыынакка киирии кэмигэр тыа хаһаайыстыбатыгар бас билиини судаарыстыбаттан араарыы бэрт кудуххайдык ыытыллыбыта, эстибит сопхуостар оннуларыгар кэлэктиибинэй, бааһынай, чааһынай хаһаайыстыбалар тэриллибиттэрэ. Максим Горькай аатынан сопхуос Тумуллааҕы отделениета «Төҥүлү» агрофирма «Күөллэрики» диэн салаата буолбута. Судаарыстыбаттан туох да көмө көрүллүбэт буолбута.

Дьэ маннык уустук кэмҥэ «Күөллэрики» хаһаайыстыба үлэһиттэрэ уопсай мунньаҕынан салайааччынан үрдүк үөрэхтээх зоотехник Таисия Десяткинаны талбыттара. Саҥа салайааччы үлэтин саҕалыырыгар элбэх сүөһү атын хаһаайыстыбаларга бэриллибит уонна паай быһыытынан үллэһиллибит буолан, урукку сопхуос отделениетын сүөһүтүн уопсай тутула кэһиллибитин бэлиэтии көрбүтэ. Кыралыын-улаханныын барыта 300 ынах сүөһү, ол иһигэр абараахтанар туруктаах кырдьаҕас ынах балачча хаалбыт этэ. Хотоннор эргэ да буоллаллар, көрүү-истии күүһүнэн сэнэх туруктаахтара. Урукку сопхуос диэн баара дуо, туох да көмө көрүллүбэт, үүтү-эти эрэ батардахха харчыланар кэм кэлбит этэ.

Төһө да итинник ыһыллыы-тоҕуллуу бардар, сүөһүттэн ылыллар бородууксуйа хаачыстыбатын тупсарар туһугар өрөспүүбүлүкэ салалтата, Ил Түмэн племенной үлэ туһунан сокуону ылынан, племенной үлэ тиһигин сөргүтэргэ туруммуттара. Ону биһирээн, Таисия Васильевна зоотехник Саргылаана Десяткиналыын сопхуос саҕаны ыытыллыбыт үлэни салҕааннар, племенной хайысхаҕа идэтийэргэ быһаарыммыттара, сүөһү тутулун бэрээдэктээһини, племенной учуоту, бонитировканы ыытыыны саҕалаабыттара. Ону Мэҥэ Хаҥалас улууһун дьаһалтата, чуолаан тыа хаһаайыстыбатын управлениетын племенной үлэҕэ исписэлииһэ Лаврентий Романов, «Сахаплемхолбоһук» генеральнай дириэктэрэ Олег Марков өйөөбүттэрэ. Инньэ гынан, ирдэнэр докумуоннарын кэмигэр оҥорон племенной сэбиэт көрүүтүгэр түһэрэн, бигэргэттэрэн, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын 1995 с. кулун тутар 12 күнүнээҕи уурааҕынан, «Күөллэрики» сэмэнтээл боруода ынах сүөһүнү иитиигэ племенной хаһаайыстыба буолбута. Киэбэ уларытыллан, «Тумул» тыа хаһаайыстыбатын производственнай кэпэрэтиибэ диэн ааттамыта.

2057!

Дьэ, ол кэмтэн ыла лоп курдук 30 сыл ааста. Бу сыллар усталарыгар сыана үүнэ-тэһиинэ суох үрдээһинин, айылҕа кубулҕаттарын тулуйбакка, элбэх племенной хаһаайыстыба эстибитэ мэлдьэһиллибэт.

Оттон «Тумул» кэпэрэтиип билигин улууска эрэ буолбакка, өрөспүүбүлүкэҕэ биир бастыҥ көрдөрүүлээх хаһаайыстыба буолла. Племенной хаһаайыстыбалар куонкурустарыгар, өрөспүүбүлүкэтээҕи быыстапкаларга, дьаарбаҥкаларга, итиэннэ зоотехниктар, массыынанан ыаһын оператордарын күрэхтэһиилэригэр мэлдьи ситиһиилээхтик кыттар. 1996 сылтан племенной атыы бэрээдэгинэн араас улуустар хаһаайыстыбаларыгар, үлэни-хамнаһы тэринэр эдэр пиэрмэрдэргэ уонна нэһилиэнньэҕэ 2027 тыһы тыһаҕаһы, 2021 сылтан «Сахаагроплем» атыыр оҕустары иитэр элевернэй пиэрмэтигэр 30 оҕус ньирэйи атыылаата. Инньэ гынан, барыта 2057 сүөһүнү батаран, ынах сүөһү боруодатын олохсутуллубут сэмэнтээлинэн тупсаран, бородууксуйаны ылыы көрдөрүүтүн үрдэтэргэ улахан кылаатын киллэрдэ.

Сыллата 900 туоннаны оттуур, ону таһынан 560-600 гектарга бурдук ыһан, эбии аһылыкка анаан комбукуорум да оҥорор, эбиэһинэн да батарар. Үлэлиир, олорор усулуобуйаны тупсарыы үлэтин былааннаахтык тэрийэн, «Олорор дьиэ» бырагырааманан отуттан тахса үлэһит дьиэ тутунна, ыанар ынах барыта толору хааччыллыылаах комплекска киллэрилиннэ, «Сайылыктааһын» бырагырааматынан Эбэ түгэҕин сайылыга саҥардылынна. Үлэ эбийиэктэригэр барыларыгар гаас киллэрилиннэ.

Күҥҥэ 1600 киилэ үүт

-- Күн бүгүн 430 сүөһүнү, ол иһигэр 211 ыанар ынаҕы кыстатан турабыт. Мантан племенной бөлөххө 304 сүөһү, ол иһигэр 172 ыанар ынах киирэр. Ааспыт сыл түмүгүнэн, 618 туонна үүт, эбэтэр ынах ахсыттан 2 880 киилэ, ол иһигэр племеннойдартан 3212 киилэ үүт ыанна. Племенной ынахтарбыт 70 %-нара элиитэ-рекорд, 30 %-нара элиитэ уонна бастакы кылаастаахтар, төрүөҕү сыллата 96-98 % ылабыт. Дьиҥинэн, ыаһын орто көрдөрүүтэ 3 тыһыынчаттан үрдүк буолуон сөп этэ да, мэччирэҥмит кыараҕас уонна үс сайылыктан иккитигэр уу суох, инньэ гынан, сүөһүбүтүн «бодобуоһунан» баһан уулатабыт. Сирбит-уоппут кураан буолан, үүнүүнү бааһынаттан ыларга үлэлиибит, күөх маассаны бэлэмниибит, сиилэстиибит, дьоҕус собуот туттан, бурдукпутун мэлийэн комбукуорум оҥостобут. Онон аһы-үөлү хааччынабыт. Быйыл «Хоту» кэпэрэтиипкэ 570 туонна үүтү туттарарга былааннанабыт. Билигин 120 ынах төрөөн, күн ахсын 1600 киилэ үүтү ыыбыт. Үүтү быспакка кыһыны быһа туттара олоробут, кыһыҥҥы 5 ыйга биир киилэ үүккэ субсидия харчыта 83 солк., атыылаһыллар сыаната 22 солк., оттон сайыҥҥы өттүгэр туһааннааҕынан 78 уонна 20 солк. буолар. Бу күннэргэ «Хоту» кэпэрэтиип бырабылыанньатын мунньаҕар бигэргэниэхтээх, – диир Таисия Васильевна.

Ил Түмэн Тыа сиригэр уонна аграрнай бэлиитикэҕэ сис кэмитиэтэ муус устар 17 күнүгэр өрөспүүбүлүкэҕэ сүөһүнү иитии уонна племенной үлэ боппуруостарыгар төгүрүк остуолу тэрийэргэ былаанныыр. Ону көрсө уопуттаах салайааччы маннык этэр:

– Билигин племенной ынахха сылга 7000 солк субсидия көрүллэр, сыана туохха барытыгар үрдүү турар кэмигэр бу олус кыра. Биһиги үрдүк кылаастаах 172 племенной ынахпытыгар ылар 1,2 мөл. солк субсидиябыт селекционер-зоотехник, осеменатордар уонна племучуотчук хамнастарын аҥаарыгар эрэ нэһиилэ тиийэр. Хата, быйылгыттан «Сахаагроплем» иһинэн осеменатордарга хамнас хааччыллар буолан үөрэн олоробут, быһа барыллаан ааҕыынан биир ынаҕы сиэмэлээн буоһатыыга 3200 солк. харчы көрүллүөхтээх.

Урукку өттүгэр хаһаайыстыбалар племенной сүөһүнү атыыласпыт ороскуоттарын 60 %-а толуйуллара. Бу көмө кэнники икки сылга төрүт көрүллүбэтэ, инньэ гынан, кыанар хаһаайыстыбалар уонна граҥҥа тиксибит пиэрмэрдэр эрэ атыылаһа сатыыллар. Биһиги удьуор үүттээх, үрдүк кылаастаах боруода ынахтар оҕолорун, уулаах бургунастары, хаһаайыстыбалар балаһыанньаларын учуоттааммыт намыһах сыананан батарабыт. Билигин дохуот үүттэн эрэ киирэр кэмигэр оннук ынахтары ылан, ииттиэхтэрин баҕарар хаһаайыстыбалар да, чааһынай ыаллар да элбэхтэр.

Тэрээһиннээх хаһайыстыбалар эбийиэктэри туталларыгар үбүлээһин сарбыллан хаалбыта үлэни атахтыыр. Биһиги ыанар ынахтарбыт комплекска турар буоллахтарына, 203 ыччат сүөһүбүтүн сүүрбэччэ сыллааҕыта туппут эргэ мас хотоннорбутугар кыстатабыт. Бу – кэлэр өттүгэр ыанар ынахха солбук буолуохтаах уонна плематыыга барыахтаах тыһаҕастар, эргэ хотоҥҥо туран тоҥуохтарын, тымныйыахтарын сөп. Хотоммут мөлтөҕүн билинэн, күһүн оҕус ньирэйдэри көҕүрэтэн, атыылыыбыт. Чуолаан Чурапчы, Хаҥалас уонна Таатта улуустара уотууга анаан ылаллар, кыстатан баран, эккэ тутталлар, сороҕун улаатыннаран атыыр оҕус оҥостоллор. Билигин бэйэ күүһүнэн хотон туттар олус ыарахан, онон ыччат сүөһү хотонун тутуутугар көмө көрүллүөн наада. Үчүгэй хотонноохпут буоллар, племенной атыыга таһаарар бургунаспыт ахсаана өссө элбэх буолуо этэ.

Племенной тыһаҕастары осеменатордаах хаһаайыстыбалар ылаллара ордук этэ. «Полюс холода» кэпэрэтиип пиэрмэ тэринэригэр биһигиттэн ынах ылбыта, оттон былырыын 10 тыһаҕаһы атыылаһан илдьибитэ. Кэпэрэтиип салайааччыта Екатерина Портнягина искусственнай сиэмэлээһини тэрийэрэ атыттарга холобур буолар. Оттон үгүс хаһаайыстыбалар боруода тыһаҕастары, тиҥэһэлэри ылан баран, төрдө-ууһа биллибэт оҕуһунан саптаран, биһиги уонунан сылларга таһаарбыт удьуорбутун быһан кэбиһэллэрэ мэлдьэһиллибэт.

Хаартыскалары Таися Десяткина хааччыйда.