Уопсастыба

Бастакынан араапардаабыта

Бүлүү уола Николай Волков быстыбат сибээһи хааччыйар саамай эппиэттээх чааска сулууспалаабыта. Аармыйаҕа сэрии саҕаланыаҕыттан бүтүөр диэри сылдьыбыта, икки төгүл бааһырбыта, биирдэ контузия ылбыта. Анал үөрэҕи ааһан, байыаннай связист буолбута, ону таһынан сибээс батальонун ротатын парторунан ананан үлэлээбитэ. Сэриини 1943 сыл атырдьах ыйыгар Смоленскай туһаайытынан, Великие Луки уонна Невель куораттары босхолооһунтан саҕалаабыта, уот буулдьа ардаҕын аннынан инники кирбиигэ киирэн, сибээһи чөлүгэр түһэрбитэ. Ол туһунан «Октябрь суола» хаһыат 1965 саллаахха, ыам ыйын 9 күнүгэр тахсыбыт нүөмэригэр бу курдук ахтыбыт:

-- ... тохтоло суох кытаанах кыргыһыыларынан өстөөҕү арҕаа чугутан испиппит. 1945 сыллаахха тохсунньу 17 күнүгэр Варшаваны ылан, Германия сиригэр киирэн, Висло-Одерскай операцияны саҕалаабыппыт. Өстөөх халыҥ оборуонатын көҥү көтөн, муус устар 16 күнүгэр Одеры туораан, ынырык кыргыһыыларынан Берлиҥҥэ киирэн, кыбаарталлары ылаттаан барбыппыт... Биһиги полкабытыгар Рейхстагы ылар бирикээс бэриллибитэ. Сарсыарда полк сорудаҕы толоро барбыта. Биһиги, связистар, Рейхстаг ылылынна да, кинини куорпус штабын кытары холбуур соруктаах барыстыбыт. Хабараан кыргыһыылар бара тураллар, өстөөхтөр Рейхстагка кыайан киллэрбэтилэр. Ол эрээри, биһиги кабелы тарда-тарда кимэн иһэбит. Мин төлөпүөнү бэрэбиэркэлээн, ыстаансыйалары кытта кэпсэтэн баран, сибээс батальонун хамандыырыгар араапардаатым:

– Алло! Алло! Рейхстагтан саҥарабын. Табаарыс хамандыыр, Рейхстагы холбуур туһунан бирикээс толорулунна.

– Маладьыас Волков! – диэн баран хамандыыр нөҥүө ыстаансыйаттан дивизия хамандыырыгар араапардыы барда.

Боростуой киһи хаһан даҕаны үктэммэтэх Германия Рейхстагар аан бастаан саха саллаата, мин, киирэн араапардаабытым».

Билигин аныгы технология көмөтүнэн элбэх саҥа чахчылар көстө, булулла тураллар. Дьокуускай куорат 32 №-дээх орто оскуолатын 7 «а» кылааһын үөрэнээччитэ Амалия Манжурьева төрдүн-ууһун хасыһан, Николай Волков Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойдара Николай Кондакову уонна Алексей Миронову кытары биир төрүттээҕин быһаарда. Ону таһынан Николай Волков сулууспалаабыт чааһын нүөмэринэн сирдэтэн, анал саайтарга байыаннай чаастар докумуоннара бар дьон билиитигэр таһаарыллыбытын хасыһан, Николай Волковы кытары бииргэ сэриилэспит дьон туһунан чахчылары булла! Ол курдук, хорсун буойун, связист Николай Волков өстөөх арҕаҕар, Рейхстагка, тустаах хамандыырын капитан Степан Неустроевы кытары буулдьа ардаҕын аннынан, ытыалаһа-ытыалаһа киирбиттэр. Биһиги байыастарбыт Кыайыы Знамятын анньыбыттарын туһунан куорпус хамандыыра генерал Семен Переверткиҥҥа дакылаабыттар. Бу улахан суолталаах, кэтэһиилээх иһитиннэрии штабтан ол салгыы командарм Василий Кузнецовка, онтон маршал Георгий Жуковка иһитиннэриллибит, Жуков Сталиҥҥа дакылааттаабыт.

Өтөх төҥүргэстээх

Николай Михайлович кыыһа Евгения Николаевна Волкова билигин Бүлүү куоратыгар олорор. 74 саастаах. Төрөппүттэрин туһунан маннык сэһэргээтэ:

– Мин аҕам Николай Михайлович Волков Бүлүү улууһун Халбаакы нэһилиэгэр, Олообуна диэн сиргэ, 1902 сыллаахха сэтинньигэ төрөөбүтэ. Кыра сааһыттан сэргэх ыччаты таба көрөн, баартыйа райкуома хомсомуол үлэтигэр тардыбыта. Инньэ гынан, 19 саастаах эдэр уолчаан Хаҕыҥҥа уонна Төҥүргэстээххэ саҥа тэриллибит хомсомуол ячейкаларын салайбыта. Онтон Дьокуускайдааҕы сэбиэскэй-партийнай оскуоланы ситиһиилээхтик бүтэрэн, 1930-1933 сс. Орто Халымаҕа хомсомуол уокуруктааҕы тэрилтэтигэр сэкирэтээрдэбитэ. 1934 сыллаахха Москубаҕа тиийэн, партийнай кууруска үөрэммитэ, салгыы КУТВ-га (Коммунистический университет трудящихся Востока) үөрэнэ киирэн баран, 1937 сыллаахха аҕата өлөн, төннөн кэлбитэ. Хомуньуус баартыйа куораттааҕы райкуомугар үлэлээбитэ. Онтон 1939 сыллаахха соцкултуура дьиэтигэр дириэктэринэн ананан Майаҕа тахсыбыт.

Дьэ ити кэмҥэ биһиги ийэбитин, Марина Николаевна Громованы көрсөн, ыал буолбуттара. Ийэм Сунтаарга элбэх оҕолоох дьадаҥы ыалга төрөөбүт. Громовтар диэн учуутал ыалга иитиллэн, араспаанньата Громова диэн эбит. Ийэм эмиэ интэриэһинэй дьылҕалаах – 1935 сыллаахха юристар куурустарын бүтэрэн, саха дьахталларыттан биир бастакынан судьуйа буолбута. Бастаан Горнай Бэрдьигэстээҕэр үлэлээбит, онтон Мэҥэ Хаҥаласка үлэлии сылдьан, аҕабар кэргэн тахсыбыт. Оччолорго кини икки кыыс оҕолоох эбит, аҕабыттан үс оҕоломмут, инньэ гынан биэс оҕолоох улахан ыал буолбуттар. Ийэбит 1968 сыллаахха өлбүтэ.

Сэрии саҕаламмытыгар аҕабыт бастакынан бэбиэскэ тутан, Кыһыл Аармыйа кэккэтигэр 1941 сыл от ыйын 29 күнүгэр барбыта. Аармыйаҕа II Прибалтийскай, I Белорусскай фроннарга, 79-с стрелковай куорпус, 977-с сибээс туспа батальонугар сулууспалаабыта, ыстаарсай надсмотрщик диэн эбит. Берлиҥҥэ тиийэ сэриилэспитэ, Рейхстагы кытары сибээһи бастакынан олохтоспута. Сэрииттэн 1945 сыллаахха балаҕан ыйыгар, үһүс истиэпэннээх «Албан аат», иккис истиэпэннээх Аҕа дойду сэриитэ уордьаннардаах, «Бойобуой үтүөлэрин иһин», «Варшаваны босхолооһун иһинн», «Берлини ыылы иһин», «Германияны кыайыы иһин» мэтээллэрдээх эргиллэн кэлбитэ. Кэлин элбэх үбүлүөйдээх мэтээлэринэн бэлиэтэммитэ.

Аармыйаттан кэлээт, бастаан Усуйаанаҕа, онтон Уус Маайаҕа баартыйа оройуоннаҕы кэмитиэттэригэр үлэлээбитэ. Ахтылҕаннаах дойдутугар, Бүлүүгэ, 1950-с сс. эргиллэн кэлбитэ.

Бэрт көрсүө-сэмэй майгылааҕа. Аармыйаҕа хайдах сылдьыбытын, хайдах сэриилэспитин туһунан төрүт кэпсээбэт этэ. Баҕар, оччолорго ол көҥүллэммэтэ эбитэ буолуо. Ханнык да үлэттэн чаҕыйан турбатаҕа, туох үлэ көстөрүнэн түһүнэн иһэрэ. Биэнсийэҕэ тахсан баран, «Мастаах» сопхуоска хачыгаардаабыта, бостууктаабыта. 1970 с. кэпэрэтиипкэ киирэн, Орел куоракка кыбартыыра атыыласпыта. Онно көһөн тиийэн, партийнай учуокка турарыгар сэрии бэтэрээнэ буоларын билэн бараннар, Орел куорат Бочуоттаах гражданина оҥорбут этилэр.

Онно олорон, аҕам Агриппина Ададурова диэн нуучча дьахтарын кытары олоҕун холбоон, 18 сыл олорбуттара. Агриппина Ивановна өлбүтүн кэннэ, аҕабытын Дьокуускайга аҕалбыппыт, кыбартыыратын онно көһөн барар дьону кытары атастаспыппыт. Бырантабыык буолан судаарыстыбаттан үрдэтиллибит биэнсийэни эрэ ылара, сэрии бэтэрээнин быһыытынан кыбартыыра ылар туһунан санаа суох буоллаҕа. Олохтон 1992 с. тохсунньуга барбыта. Көмүс уҥуоҕа дойдутугар Халбаакыга көтөҕүллүбүтэ.

Биһиги бииргэ төрөөбүт бэһиэбит. Улахан эдьиийбит Августа Васильевна (1933-2023) быраас этэ. Кэргэнэ Парфений Борисовтыын (1929-2009) Альбина уонна Валентин диэн икки оҕолоохтор, сиэннэрдээхтэр. Кыра эдьиийбит Арина Герасимовна (1937-2022) фармацевт этэ. Кэргэнэ Юрий Жирковтуун (1938-2012) Андрей уонна Марина икки диэн оҕолоохтор, сиэннэрдээхтэр.

Улахан убайбыт Валерий Николаевич (1941-1963) эдэригэр өлбүтэ. Кыра убайым Валентин Николаевич (1949-2024) дойдутугар Халбаакыга олорбута, ОДьКХ-ҕа үлэлээбитэ, Бүлүү улууһун бочуоттаах бэтэрээнэ этэ. Кыыһа Лиана Валентиновна ОДьКХ судаарыстыбаннай-унитарнай тэрилтэ Бүлүүтээҕи салаатыгар экэнэмиистиир.
Мин отуттан тахса сыл СГУ издательствотыгар үлэлээбитим, Саха Өрөспүүбүлүкэтин бэчээтин туйгунабын. Кыыһым Ирина Тараховская Бүлүү куоратыгар Хомус дьиэтигэр үлэлиир, сиэним Марина иккис кылааска үөрэнэр.