Уопсастыба

Бүгүн кэпсиир, билиһиннэрэр кырдьаҕаһым – сэрии сылын оҕото, сэрии тулаайаҕа, Таатта улууһун Орто Амма нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо, Саха Өрөспүүбүлүкэтин «Ытык кырдьаҕаһа» бэлиэлээх Татьяна Егоровна Нюрова. Кини төрөөбүт-үөскээбит, оҕо сааһа ааспыт сирэ «Көрдөрүүлээх» холкуос Көрдүгэн алааһа. Төрөппүт ийэтэ Ульяна Егоровна кыыһа икки саастааҕар оҕолоноору өлбүт. Аҕата Егор Спиридонович сэриигэ бастакы хомуурга ыҥырыллан барбыт уонна дойдутугар эргиллибэтэх.

Аҕата сэриигэ барыан иннинэ икки оҕолоох огдообо Настаа диэн дьахтары кэргэн ылбыт. Онтон уол оҕоломмуттар. Ол оҕону ийэтэ Настаа үлэтигэр бараары дьааһылаҕа хаалларан барбыта олоппостон дэлби түһэн өлбүт. Татьяна Егоровна оҕо сааһа сэрии, ас-таҥас кэмчи, аас-туор олоххо ааспыт. Ол да буоллар, ийэлэрэ Анастасия Ивановна туруу үлэһит, саталлаах хаһаайка буолан, улаханнык аччыктаабакка, таҥаһынан тутайбакка улааппыттар. Ол туһунан ытык кырдьаҕас маннык ахтар:

– Сэрии буолбутун, дьон сэриигэ барбытын үдүк-бадык өйдүүбүн, дьон ат миинэн баран эрэллэрин. Сэрии иннинээҕи, кэннинээҕи оҕолор төһө да кыра буоллаллар, холкуоска дьоннорун кытары тэҥҥэ үлэлииллэрэ. Биһиги ийэбит Настаа сааһын тухары ыанньыксыттаабыта. Сарсыардааҥҥы ыам кэнниттэн от үлэтигэр барара. Оччолорго ынаҕы күҥҥэ түөртэ ыыллара. Икки күнүскү ыамы балтым Маайа биһикки ыырбыт. Аны ньирэйдэргэ уу баһан иһэрдэрбит, от үргээн сиэтэрбит. Саас ыһыыга, сайын окко оҕо барыта үлэлиир этэ. Ыһыыга уонна түүн сиилэс угуутугар оҕус сиэтэрбит, кыралар умуһахха угуллубут оту тэпсэллэрэ. Сэрии кэнниттэн сайыны мэлдьи  Соров Михаил Герасимовичка-1 бугул түгэҕин харбыырым. Аҥаар илиилээх бырантабыыгы  сиппэккэ сор да бөҕөнү көрөрүм, ийэ-хара көлөһүнүм түһэрэ. Күҥҥэ 350-400 бугулу оҥорор этибит. Сарсыарда күн тахсыытыттан, киэһэ туман түһүөр диэри үлэлиирбит.

Аҕата сэриигэ баран өлбүтүн кэннэ ийэлэрэ Анастасия Ивановна икки оҕолоох Налыяхов Василий Николаевич диэн киһиэхэ кэргэн тахсыбыт. Аҕата суох оҕолор наһаа үөрбүттэр, аҕалаах буолуохтарын баҕараллара оччо буоллаҕа.

– Онон убайданан эдьиийдэнэн хаалбыппыт, -- диэн салгыы кэпсиир. – Урут холкуоска наар илии үлэтэ буоллаҕа дии. От оттооһун, бурдук быһыыта. Бурдук ыһаары сири солоон ыраастаан, сонуоктары оҥорор этилэр. Оннук бурдук ыһар сирдэрин мин өйдүүрбүнэн Арҕаа эбэ үрдүгэр Кымырдаҕастаах диэн күөл үрдүгэр Куудараптыыр суол кытыытыгар оҥорбуттара, бурдук бөҕө үүммүтэ. Сайын окко үлэлии сылдьан адах түһэрин күүтэр да этибит, кыратык сынньана түһээри буолуо арааһа. Ардах түһэн дьиэбитигэр кэллэхпитинэ, ийэбит хайаан да алаадьы оҥорбут буолара. Ол алаадьы минньигэһин эриэхсит! Уонна ардах кэмигэр күһүн кус оҕолуурбут. Аҕабыт ыалдьан өлбүтэ, ийэбит биһигини иитээри түөрт оҕолоох Захаров Яков Ананьевич диэн киһиэхэ кэргэн тахсар, онон биир дьиэ кэргэҥҥэ 9 оҕо буола түһэбит. Бары наһаа эйэлээх-иилээх этибит, оннук улааппыппыт, оннук кырдьыбыппыт. Ол – ийэбит Анастасия Ивановна үтүөтэ-өҥөтө.

1953 с. Чычымах сэттэ кылаастаах оскуолатын бүтэрэн, Ытык Күөл орто оскуолатыгар үөрэнэ барбытым, бу оскуоланы 1957 с. бүтэрбитим. Онтон хомсомуол путёвкатынан холкуоспар ньирэй көрбүтүм, ыанньыксыттаабытым. 1959 с. СГУ тыа хаһаайыстыбатын факультетын бэтэринээринэй салаатыгар үөрэнэ киирбитим, 1964 с. бэтэринээр быраас дипломун ылбытым.

Ити сыл бииргэ үөрэммит уолбар, Ньурба Хатыытыттан төрүттээх Степан Иванович Васильевка кэргэн тахсыбытым. Эдьигээн оройуонугар ананан үлэлии барбыппыт. Итинтэн ыла үлэ үөһүгэр түспүппүт. 1968 с. Эдьигээнтэн төрөөбүт дойдубар Тааттаҕа, Ытык Күөлгэ көһөн кэлбитим. Ветстанцияҕа 1971 с. диэри энтмолог-ветвраһынан үлэлээбитим. Степан Ивановиһы «Аллараа Халыма» сопхуоска кылаабынай ветвраһынан ыыппыттара. Онтон күһүн 1971 сыллаахха Степан Иванович биир дойдулааҕа, аймаҕа Харбалаах бөһүөлэгин төрүттээбит Иван Васильевич Николаев ыҥырыытынан, «Коммунизм» сопхуоска кылаабынай ветвраһынан ананан кэлбитэ.

Мин отделение ветучаастагар үлэлээбитим. «Саха АССР 50» сыла пиэрмэ хас биирдии ынаҕыттан сыл устатыгар ортотунан 2000 лиитрэ үүтү ыабыта, 1974 с. РСФСР Тыатын хаһаайыстыбатын министиэристибэтин Грамотатын ылбыта. Судаарыстыбаҕа туттарыллар сүөһү орто ыйааһына 350-400 киилэҕэ тиийэрэ, ынах сүөһү ортотугар бруцеллёз ыарыы олох суох буолбута. Зооветспециалистар наһаа күүрүүлээхтик, таһаарыылаахтык үлэлиирбит: сүөһүгэ анаан минеральнай брикет, гидропоннай үүнээйи, саратовскай үүт, көөнньөрбө күн аайы оҥоһуллара. Бруцеллёз ыарыы тура сылдьыбытыгар, хас ый аайы 1000-тан тахса сүөһүттэн хаан ылан анализка ыытарбыт, аны ыабыт үүппүтүн күн аайы пастеризациялаан баран собуокка, Чычымахха, ыытарбыт. Ити барыта наһаа түбүктээх үлэни эрэйэрэ.

1978 с. доруобуйам мөлтөөн, 18 №-дээх ОПТУ-га бэтэринээр бөлөҕө аһыллыбытыгар преподователинэн көспүтүм уонна биэнсийэҕэ тахсыахпар диэри үрдүк таһаарыылаахтык үлэлээбитим. Бэйэм идэбэр 200-н тахса оҕону уһуйбутум. Ол оҕолорум билигин даҕаны бэриниилээхтик идэлэринэн үлэлии сылдьаллар. Сибээстэрин быспакка билсэллэриттэн олус үөрэбин.

Уопсастыбаннай ноҕурууска быһыытынан, пиэрмэ үлэһиттэригэр зооветеринарнай куруһуогу ыыппытым, политинформатордаабытым, кырдьаҕастар сэбиэттэригэр үлэлээбитим, түөрт оҕом оскуоланы бүтэриэхтэригэр диэри төрөппүт кэмитиэтигэр үлэлээбитим. Сааһыран баран эбээлэр түмсүүлэрин чилиэнэбин.

Олоҕум аргыһа Степан Ивановичтыын 30 сыл дьоллоохтук олорбуппут, ийэлээх аҕабыттан соҕотох хаалбыт киһи удьуорбун салҕыыр түөрт оҕолоохпунан, сиэннэрдээхпинэн, хос сиэннэрдээхпинэн дьоллоохпун. Ииппит ийэбэр Анастасия Ивановнаҕа күн бүгүнүгэр диэри сүгүрүйэбин, махтанабын. Тоҕус оҕону сүрэҕин тапталынан улаатыннарбыта уонна сиэннэрин, хос сиэннэрин көрөн баран, анараа дойдуга барбыта. Улуу Кыайыы 80 сылынан өрөспүүбүлүкэбит олохтоохторун эҕэрдэлиибин. Күн сиригэр Эйэни эрэ баҕарабын.