Уопсастыба

Ойор-тэбэр оҕо сааспар сарсыарда 9 чаастан саҕаланар уруокпутугар хойутаамаары, сэлиэнньэ биир уһугуттан нөҥүө уһугар диэри 8 чаастан саҕалаан ойо турааччыбыт. Аҕылаан-мэҥилээн Саабынаптарга көтөн түстэхпинэ, сарсыардааҥҥы чэйдэрин иһэ олорор буолааччылар. Аҕалара мин суол ааныттан хоско ааһыахпар диэри, үгүс элбэх ыйытыыны биэрэ охсооччу, дьээбэтэ-хообото үгүс: «Табаарыһым Билбриэшнэй Миитэрэй тугу гынаар? Кыыччаан кыысчаан ынаҕа төрөөтө дуо?", "Ок, Сиинэккэ биэстэрэ суумкатыгар баппакка бу саккыраан эрэллэр". "Оо, бу кыыс муннун анныттан мурукулар сүүрэн эрэллэр...» – диир уонна өссө туох эрэ диэн индийскэй ырыаны сахалыылатан ыллыыр.
Биирдэ Халбаат мууһу, эти уурар бадыбаалын аттыгар окко киириинэн сибээстээн сылгы өлөрбүттэрэ. Тула мөхсөн холоруктуу сылдьар аты Миитэрэй кэлбитигэр, биирдэ тохтотон охторбуттара. Сиэйэ биир саамай кытыгырас киһитэ Киргиэлэй Григорьев (Туллай Киргиэлэй) ол аты кытта тиити тэҥҥэ эргийсэ сылдьыбыта, сэлээппэтэ түспүтүн үрдүнэн тэпсэллэрэ. «Ат киһини тэпсээри гынна, ыл, Киргиэлэй ыытан кэбис!» -- диэбиттэрин Киргиэлэй ыытыа баара дуо? Онно хантан эрэ Миитэрэй обургу баар буола охсоот ат көнтөһүгэр түһэн тииккэ ыга тардыбыттара. Начаас үлүгэр тиэрэ биэрэн, астаан-үөллээн түҥэттии буолбута. Кыладыапсык Мөккүүрүйэп Миитэрэй эт түҥэтэрэ. Кэлин уоллаах кыыстара холбоһон түҥүрдүү буолбуттара. Туохтан айдаан буолбутун билигин өйдөөбөппүн, ийэбин батыһа сылдьар кыра оҕо этим. Саабынап Миитэрэй: «Сылгы чиэрбэ буолбатаҕын билэбин, уҥуоҕа ханна барыай?! Ол эрэн, элбэх тыынньалаах дьоннорго итинник дар сото уҥуоҕун аҥардастыы анньан биэрбэккин буо!» -- диэн өрө оргуйа түспүтүн өйдүүбүн уонна итинник бэргэн тэҥнээһиннэр, баай саха тыла мин олохпор суолталаныахтарын билбит курдук, оҕо эрдэхпиттэн өйдөөн хаалар этим. Арааһа кимиэхэ эрэ аһара элбэх уҥуохтаах эти биэрэ сатаабыттар быһыылааҕа. Онтон Миитэрэй ыйааһыны былдьаан ылаат: «Халбааттар, итиннэ кэннигэр чугуруҥнуу турумаҥ, инники кэлиҥ!» -- диэбитэ. Ийэбин таба көрөөт: «Кыыччаан, кэл!» -- диэн бирикээстиирин кытта, мин ийэм тоҥолохтонон турар биэдэрэтин сулбу тардан ылаат Миитэрэйгэ үҥүлүппүтүм. «Хас оччуттаахххытый?» – диэн ыйытыыга Тээтэм уонна эдьиий Клара дии охсон эппитин көрүөх бэтэрээ өттүгэр ыла охсубуппут. Эччит Ньукулай Уйбаныап (Элэгэлдьитэр) этэ. Киэһэ эмис сылгы сыатын эмэ олорон ийэм тээтэбэр «Бүгүн халбааттар Хайытардаах буолан, эппитин быһа ылан күннээтибит», – диэн кэпсээбитэ.

Кыһын ардыгар Саабынаптарга аттаах-атыырдаах киһи бөҕө мустааччы. Дьиэ түннүктэрин таһыттан куулларынан сабааччылар, хаартыһыттар мустааччылар. Син элбэх киһи айдааннаахтара буолуо да, дьүөгэм утуктуу сылдьарын өйдөөбөппүн. «Ити кыһыл саарпыктаах киһи Чаанньык диэн улахан дэссиик үһү. Ити кыһыл саарпыгын бааннаҕына, эбэһээт сүүйэр үһү,» -- диэн Надям кэпсээниттэн «дэссиик» диэн тылы билбитим. Ол кыһыл саарпыкка улаханнык ымсыырбыт буолуохтаахпыт. Урут хаарты оонньуур улахан бобуулаах этэ. Биирдэ ийэм быраата милииссийэ Болуодьа (Кишка Болуодьа): «Сиэйэҕэ хаарты буолар үһү, ону тута тахсыахтаахпыт», – диэн кэпсээбит этэ, арааһа дойдутун дьонун сэрэтэ да таарыйа буолуо. Ону тээтэм: «Миитэрэйбин, Саккайдарбын сэрэтэ охсууһубун», – диэбитэ.

Кыһын Миитэрэй аттары көрөөччү. Урукку санаабар улахан да улахан куорамҥа эбиэс бурдук баара. Онно киирэн бурдугунан көмсөн, кэбиһиилээх от үрдүгэр тахсан сырылаан оонньооччубут. Биирдэ Тиит Никиитис: «Бу оҕолор оту дэлби тэпсэн сылгы сиэбэт оҥорбуттар», – диэбитэ. Ону Миитэрэй: «Сылгы ынах буолбатах, талымаһа суох. Оттон ынах сүөһү дьэ, тэпсиллибит оту сиэбэт», – диэбитэ. Кырдьык оннук эбитин мин улаатан, ыал буолан, ынахтанан баран чуолкай билбитим. Ынах сүөһүбүт ходуулун сылгылар кэлэн ып-ыраастык сиэн кэбиһээччилэр. Мин дьон кэпсэтиитин, анаан истибэт эрээрибин, өйдөөн истэр дьоҕурум оскуолаҕа, устудьуоннуур сылларбар, билигин даҕаны улаханнык туһалыыр.
Кыайыы күнэ бэтэрээннэргэ улахан бырааһынньык буолааччы. Сиэйэ бэтэрээннэрэ бары мэтээллээх, уордьаннаах көстүүмнэрин дыраччы кэтэн, киирсэбэй саппыкыларын, кэлин бачыыҥкаларын килбэччи баахсалаан баран параадтаан чиккэҥнээччилэр, кулууп аттынааҕы памятникка миитиҥҥэ кэккэлээн турааччылар, салют ытааччылар. Надям биһикки, дьон быыһыгар кылаллан туран мэтээллэрэ кылбачыһан, мааны көстүүмнэрин кэппит аҕаларбытын көрөн турааччыбыт. Кулуупка миитиҥҥэ кыһыл сабыылаах остуолга салайааччылар олорооччулар. Кинилэр кэннилэригэр бэтэрээннэр кэккэлээччилэр. Онтон остолобуойга тахсан бырааһынньыктааччылар.
Сайыҥҥы өттүгэр Алексеев Туола, Сааска, Сэмэнэп Борокуоппай уонна Саабынап Миитэрэй буолан ат баайааччылар. Киэһэ сөрүүн түһүүтэ Улахан Тыымпыга, Сиэйэ сыһыытыгар аттары сүүрдээччилэр. Онно Миитэрэй обургу хамаандатын истэн ким да ат сүүрдэр сиргэ туора-маары сүүрэккэлээбэт этэ. Ат сүүрдэр сыһыыга үөттэр үүнэн турбуттара. Ат сүүрдүүтүн тута сытан көрөөрү ол үөттэргэ хатанан олорон хаһыы-ыһыы буолан аттары сиргэтэн, Миитэрэй: «Бу сыакаардар манна олорбуттар эбит дуу. Ээккэй эбээт, быаргытын быһа үктүү иликпинэ мантан бара охсуҥ!» – диэн ордоотоон аны ол үөттэргэ, сылгы сүүрүүтүн кэмигэр ким да олорбот буолбута. Ким да быара быһа үктэнэ сытара иһиллибэтэҕэ.
«Быаргытын быһа үктэтэлиэм, искитин хайытыам» да диэтэр Миитэрэй кэлииккэтин аанын саптар эрэ: «Хайа, доҕоор, Таанньа», – диэбитинэн сылдьара. Уһун күҥҥэ уонна, кылгас күҥҥэ биэстэ тиэстэр Халбаатым, ыкса ыалларым аҕалара, тээтэм доҕоро, дьүөгэм тээтэтэ Саабынап Миитэрэй – Ис Хайытар күлүүлээх-оонньуулаах, кимиэхэ да бэйэтин атаҕастаппат, киирбит-тахсыбыт эрдээх мөссүөнэ оҕо сааһым умнуллубат кэрэ өйдөбүлэ буолан хаалбыт.