Уопсастыба

Мин 1962 с. үлэһит буолан, Баайаҕаҕа тиийэрбэр, Петр Алексеев аатынан холкуос Баайаҕатааҕы салаата, нэһилиэк сэбиэтэ, бибилэтиэкэ, кулууп, киинэ көрдөрөр сир бары саҥа тутуллубут кулууп дьиэтигэр үлэлииллэрэ.  Туох  баар үлэни-хамнаһы хамсатар хомуньуус баартыйа маҥнайгы сүһүөх тэрилтэтин оскуола  учуутала Константин Константинович Чахов уонна интэринээт иитээччитэ Василий Захарович Мандаров салайаллара.

Олох өрүкүйэр үөһүгэр 

Василий Захарович чылыгырыайка сонноох, хонноҕун анныгар тирии паапка кыбыныылаах буолара. Чиҥ-чиҥник лоп-бааччы саҥарара,  киһи иһиттэр истэ олоруох курдук төлөннөөх араатар этэ. Хаамарыгар эмиэ чиҥник үктээн хаамара. Кини аармыйаҕа 1944 с. от ыйын 14 күнүгэр ыҥырыллан, Забакалье5а 888-с СП тааҥканы утары сэрии ротатыгар бронебойщигынан сулууспалаабыт. 1945 с. күһүнүгэр илиҥҥи боруоҥҥа Маньчжурия куораты ылан, Баргинскай кумах куйаары сатыы туораан хорсуннук сэриилэспит. Дойдутугар «Дьоппуоньуйаны кыайыы иһин» мэтээллээх, И.В. Сталинтан махтал суруктаах эргиллибит. Кэлин «1941-1945 сс. Аҕа дойду Улуу сэриитигэр килбиэннээх үлэтин иһин» мэтээлинэн, икки төгүл Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин Бөрөсүдьүүмүн грамотатынан наҕараадаламмыт.

Василий Захарович учууталынан, иитээччинэн 43 сыл үлэлээбитэ. Тустаах үлэтин таһынан, баартыйа олохтоох тэрилтэтин салайбыта, нэһилиэккэ лиэктэрдээбитэ, оскуолаҕа сэрии сылларыгар тахсыбыт «Айар дьоҕур» сурунаалы салгыы таһаарбыта, уопсастыбаннай кэрэспэндьиэн буолан,  дойдутун дьонун-сэргэтин, күннээҕи үлэ-хамнас туһунан хаһыакка суруйара. Ф.Н. Малгина уонна кини биэс уолун туһунан аан бастакынан бэчээккэ кини  сырдаппыта.

Хоһоонньут

Хоһоону эдэр эрдэҕиттэн, сэриигэ барыан инниттэн суруйар эбит. Улуу Кыайыы 75 сылыгар оҕолоро кини хоһооннорун түмэн уонна ахтыы хомуйан, «Буойун-учуутал Баһылай Сахаарабыс» диэн кинигэни таһаарбыттара. «Оҕолорго» (Баайаҕа оскуолатын оҕолорун суругар) диэн аармыйаҕа сылдьан суруйбут хоһоонугар маннык эппит:                                            

Күн көрдө биһиэхэ,

Дьол кэллэ эһиэхэ

Өстөөҕү кыайдыбыт,

Дьол аанын астыбыт.

Дьэ, тардыҥ ырыаны,

Барабаан дарбаанын,

Арҕааттан, илинтэн,

Айдааннаах сэрииттэн

Өстөөхпүт суох буолла,

Санаабыт дьэ туолла.

Кырдьыкка күн тахсар,

Көҥүлгэ дьол тупсар.

... Үөрэниҥ, үөрэниҥ,

Үөрэҕи үрдэтиҥ,

Хин Хаан, Хайлаар

Дарбаанын анныгар

Учуутал убайгыт

Соругун толорор.

Кыраайбар тиийиэҕим.

Кылааспар киириэҕим.

22.V111-1945 c.

Аармыйаҕа сылдьан суруйбут «Байыас доҕорбор» хоһоонун Саха АССР үтүөлээх учуутала, РСФСР үөрэҕириитин туйгуна Семен Константинович Андросовка анаабыта, ону бырантабыык, култуура үлэһитэ Гаврил Андреевич Неустроев ырыа гынан көтүппүтэ. Баайаҕа үс доҕордуу буойунун ырыата күн бүгүҥҥэ диэри ылланар.

Байыас доҕорбор

(С.К. Андросовка)

Буурҕалаах Дальнай Востокка

Модун күүс бойобуой походка,

Эрэллээх байыастар буолабыт,

Эйэлээх олоҕу айабыт.

Харса суох, хорсун күүс, эр санаа

Өлүүттэн, өргөстөн чугуппат.         

Төрөппүт норуоппут айхаллаа,

Байыаскын бүөмчү күүс чаҕыппат.

Өстөөхтөр үспүйүөн ыыталлар,

Өстүйэн дойдубун тыыталлар,

Доҕоруом, сэргэхтик туруохха,

Толору бэлэми тутуохха.

Кытаанах воляны көрдөрөр,

Кыайыыга дойдуну аҕалар.

Эрэллээх байыастар буолабыт

Эйэлээх олоҕу айабыт...

1945 с.

Үйэтитээччи

Мин ыстаарсай пионер баһаатайынан үлэлиирбэр, Василий Захаровичтыын чугастык алтыспытым. 1965 сыллаахха сэрии кыттыылаахтарын, эргиллэн кэлбиттэри, өлбүттэри, сураҕа суох сүппүттэри барыларын чуолкайдыыр үлэ саҕаламмыта. Онно Василий Мандаров, Зиновий  Иванович Слепцов, Иннокентий Власьевич Андросов эрдэ оҥорбут испииһэктэрэ олус туһалаабыта. Василий Захарович хаартыскалара баар дьону быһааран кэпсиирэ, элбэҕи сүбэлиирэ-амалыыра. Атын сирдэргэ олохсуйбут Баайаҕа бырантабыыктарын аадырыстарын булан,  пионерскай дружина аатыттан суруйбуппут. Сыыйа харда суруктар, ахтыылар кэлитэлээн испиттэрэ. Ол матырыйаалларынан Константин Степанович Билюкиҥҥа хас да истиэндэни оҥорторон, Улуу Өктөөбүр 50 сылын көрсө, 1967 с., оскуолабыт көрүдүөрүгэр туруорбуппут. Онно Василий Захарович тыл эппитэ магнитофоҥҥа уһуллубута. Кини: «Оччотооҕу үөлээннээхтэрим, үөрэппит ыччаттарым бу баардыы көрөн олороллоро хайдахтаах үйэтитииний, махталлааҕый?!» –  диэбитэ наһаа долгутуулаах этэ.

Баайаҕа дьонун-сэргэтин, баай устуоруйатын интэриэһиргиирбэр бастакы кыымы сахпыт киһинэн Василий Захарович буолар. Кини олохтон барыар диэри көрдүүр-чинчийэр үлэбитин сэргиирэ. Ол кэмтэн ыла элбэҕи биллэҕим, оскуолам, Баайаҕам дьонун-сэргэтин өйөөһүнүнэн, кыттыытынан умнуллубат үгүс тэрээһиннэри ыыттахпыт, түмэллэри астахпыт. Күн бүгүҥҥэ диэри ол үлэ салҕанар.

«Айар дьоҕур» салайааччыта

Көрдүүр үлэбит биир ситиһиитинэн сэрии сылларыгар тахсыбыт «Айар дьоҕур» сурунаалы сөргүтүү буолбута. Бу сурунаалы учуутал, төрөөбүт тыл куруһуогун салайбыт Семен Тихонович Макаров таһаартарбыт. 1945 с. сурунаал 1-кы, 2-с нүөмэрдэрин Дьокуускайга ыыппыттар. Ордук 2-с нүөмэри хайҕааннар, суруйааччылар Семен Данилов, Леонид Попов, Пантелеймон Тулааһынап суруйбуттара кэлиҥҥи нүөмэргэ  киирбит. Аармыйаттан кэлэн баран, Василий Захарович куруһуок тэрийэн, сурунаалы салгыы  таһаартарбыт.

Барыта 13 нүөмэр тахсыбыт. Урукку «Айар дьоҕурга» төһө киһи, оҕо кыттыбытын быһаарбыппыт, сурунаалы сөргүтэргэ хас биирдии кылааска сорудах бэриллибитэ. Устуоруйаны түмүү үлэтэ Галина  Иннокентьевна Неустроева салайар 8-с кылааһыгар тиксибитэ. Кинилэр сурунаалга айымньылара киирбит оччотооҕу оҕолортон ахтыы, хаартыска хомуйбуттара. Урукку «Айар дьоҕур» сурунаалтан уонна Баайаҕаҕа олорор айар куттаах дьонтон эбии матырыйаал хомуйан, сурунаал 14-с нүөмэрин таһаарбыттара. Ол саас сурунаал төрүттэммитэ 50 сылынан, В.З. Мандаров төрөөбүтэ 80 сылынан нэһилиэккэ биэчэр ыытыллыбыта. Сурунаалга айымньылара тахсыбыт дьон уонна  Василий Захарович оҕолоро кыттыбыттара, быыстапка тэриллибитэ, ахсыс кылаас үөрэнээччилэрэ төрөппүттэрин кытары кэнсиэр көрдөрбүттэрэ.

«Айар дьоҕур» сурунаал «Көмүлүөк күлүмэ» түмсүү тэриллэригэр кыымы сахпыта. Бу түмсүү Баайаҕа модельнай бибилэтиэкэтин салайааччы Александра Николаевна Кустурова сүрүннээһининэн айымньылаахтык үлэлиир, аата-суола өрөспүүбүлүкэҕэ билиннэ. Баайаҕа нэһилиэгин бары өттүнэн сырдатар кинигэлэр ааптардара, литэрэтиирэни ырытааччылар, хоһоон, ырыа айааччылар, тылбаасчыттар, суруйааччылар, суруналыыстар, худуоһунньуктар, тыйаатыр, киинэ артыыстара баар буолбуттарыттан астынабыт. Түмсүү  кыттыылаахтара бары олус көхтөөхтөр, сонунтан сонун тэрээһиннэри, көрсүһүүлэри ыытар буоланнар «айар куттаах баайаҕалар» дэннилэр. Маннык улахан хамсааһыҥҥа «Айар дьоҕур» сурунаал тирэх буолбута диэн мин бигэ эрэллээхпин.

Удьуор учуутал утума

Василий Захарович Мандаровтар учуутал династияларын төрүттээччинэн буолар. Улахан кыыһа Любовь Васильевна Андросова Баайаҕа оскуолатыгар таһаарыылаахтык үлэлээбит салайааччы, СӨ үтүөлээх учуутала. Иккис кыыһа Вера Васильевна Попова Өлүөхүмэ улууһун Хоротугар оҕо уһуйааныгар музыкальнай салайааччы, СӨ үөрэҕириитин туйгуна. Кыра кыыһа Валерия Васильевна Дедюкина география, биология, химия учуутала, СӨ үөрэҕириитин туйгуна. Уола Анатолий Васильевич хаартыскаҕа түһэрэн Баайаҕаны үйэтитиигэ көмөлөспүтэ элбэх. Василий Захарович кыргыттара алтыан үлэ туйгуннара. Сиэннэрэ эмиэ ситиһиилээхтик үлэлии-хамсыы сылдьаллар. Кинилэр – Тааттаттан Туйаара Николаевна Андросова, Нюргустана Николаевна Слепцова, Любовь Николаевна Захарова, Дьокуускайтан Мария Прокопьевна Данилова, Василина Михайловна Текеянова, Айаал Михайлович Попов, Хаҥаластан Василина Прокопьевна Игнатьева уо.д.а. көлүөнэттэн көлүөнэҕэ эһэлэрин, хос эһэлэрин Василий Захарович аатын дьоһуннук ааттатыахтара диэн эрэнэбин.

* * *

Баайаҕа устуоруйатын дириҥэтэн билиигэ үгүһү үлэлээн, элбэх тэрээһини ыытан, дьон-сэргэ өйөбүлүнэн, көмөтүнэн түмэл тэрийэн, үгүс кинигэни таһаартаран, кэлэр кэнчээри ыччакка хаалларан настаабынньыгым, буойун-учуутал Василий Захарович Мандаров кэриэһин толордум дии саныыбын. Кинини куруук махталынан ахтабын, сырдык аатыгар сүгүрүйэбин.

Татьяна Андросова, иитэр-үөрэтэр үлэ бэтэрээнэ.

Хаартыскалары ааптар ыытта.