Уопсастыба

Куорат сиэдэрэй көстүүлээх дьиэтигэр

Соторутааҕыта биир суруналыыс эрийэн: “Национальнай бибилэтиэкэ 2011 сыллаахха 100 сылын бэлиэтээбэтэҕэ дуо? Матырыйаал оҥорбуппун өйдүүбүн, биитэр алҕаһыыбын дуу...” - диэн чопчуласта. Суох, ол  бибилэтиэкэ Историческай дьиэтин 100 сыла этэ.

Биир үйэттэн уһун кэм устата Дьокуускай куорат киин уулуссатын киэргэтэн турар кыһыл кирпииччэ дьиэбит 1911 сыл алтынньы 5 күнүгэр аанын тэлэччи аспыта. Бу сиэдэрэй көстүүлээх дьиэни Саха Сирин сайдыытыгар сүҥкэн үтүөлээх губернаторбыт Иван Крафт публичнай бибилэтиэкэҕэ уонна уобаластааҕы түмэлгэ анаан туттарбыта.
Публичнай бибилэтиэкэ киин куораппытыгар 1886 с. епископ Иаков быһаччы кыттыытынан баар буолбут. Бастакы бибилэтиэкэринэн куорат сэкирэтээрэ Николай Москвин үлэлээбит.

1907 с. Орто Халыма холуонньатын бэлитиичэскэй сыылынайдара соҕурууттан илдьэ кэлбит 3000 кинигэлэрин публичнай бибилэтиэкэҕэ аадырыстаан ыыппыттар. Кинилэр бу баайдарын табыгастаах усулуобуйаҕа харайалларын туруорсубуттар. Чахчыта да, барыта холбоон 4330 кинигэ Көстүүнэй олбуор (Гостиный двор) диэн ааттанар кыракый дьиэҕэ хайдах да кыайан батар кыаҕа суоҕа.
Ол иһин Иван Крафт ити сыл Дьокуускай куорат баһылыга П.А. Юшмановка бибилэтиэкэ дьиэтин туттарар туһунан көрдөһүү суругу суруйар. Ол эрээри архитектор К.А. Лешевич бэртээхэй бырайыагын олоххо киллэрэргэ үтүмэн үп наадата. Маныаха губернатор сөптөөх хардыыны оҥорор: урбаанньыттары түмэн, балаһыанньаны билиһиннэрэн, харчынан көмө оҥороллоругар этэр. Ол оннугар чэйинэн эргинээччилэри түһээнтэн босхолуур, өйөөбүт дьон аатын үйэтитэр. Олор истэригэр Н.Д. Эверстов-Сэрбэкэ, Г.В. Никифоров-Манньыаттаах Уола, Н.О. Кырбаһааҥкын, А.М. Кушнарёв, А.И. Громова, Ф.В. Астраханцев, С.П. Барашков-Баай Барааскап, И.И. Силин курдук аатырбыт атыыһыттар бааллара.

Тупсаҕай тутуулаах кирпииччэ дьиэ үөрүүлээх аһыллыытыгар 300 ыҥырыыны хотунан-соҕуруунан тарҕаппыттар. Онон бэлиэ күҥҥэ Саха Сирин оччотооҕу бастыҥ дьоно үксэ сылдьыбыт. Оннооҕор ыраахтааҕы Николай II кытта эҕэрдэтин ыыппыт.
Саҥа дьиэҕэ публичнай бибилэтиэкэ пуондата 5 сыл иһигэр 7900 кинигэҕэ тиийэ хаҥыыр. Үчүгэйэ диэн, 1912 сылтан бибилэтиэкэ босхо буолар, онон дьадаҥы да дьон сылдьар кыахтаналлар. Ол иннинэ биир сылга 5 солкуобайдаах үрүҥ көмүс манньыаты төлүүллэрэ.
Икки өрөбөлүүссүйэ быыһык кэмигэр сэбиэдиссэйдээбит Марфа Виленская публичнай бибилэтиэкэҕэ бассабыыктар олохтоох ыччаты кытта көрсүһүүлэрин тэрийэр эбит. Олор сабыдыалларынан сэбиэскэй былаас бастакы салайааччылара үүнэн тахсыбыттар: М.К. Аммосов, С.М. Аржаков, С.В. Васильев, П.А. Слепцов, А.Ф. Попов, К.Н. Атласова, Н.О. Шергина, Д.С. Жиркова уо.д.а.

1976 с. бу Историческай дьиэни архитектурнай пааматынньыктар испииһэктэригэр киллэрбиттэрэ.

Пушкинка дуо?

Сэбиэскэй былаас олохтонон, Саха АССР тэриллэн, 1925 с. ССРС Наукаларын академията саҥа өрөспүүбүлүкэ оҥорон таһаарар күүһүн үөрэтэр-чинчийэр сыаллаах эспэдииссэйэни үлэлэтэр. Онон учуонайдарга манна тирэх буолар судаарыстыбаннай улахан бибилэтиэкэ баар буолара ирдэниллэр. Ол иһин Саха АССР норуодунай хамыһаардарын сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ М.К. Аммосов ходатайство суруйан, 1925 сыл балаҕан ыйын 14 күнүгэр публичнай бибилэтиэкэ кыһыл кирпииччэ дьиэтигэр Национальнай бибилэтиэкэ тэриллэр.
Күн бүгүн 100 саастаах бибилэтиэкэ ити бастакы аатынан сылдьара кэрэхсэбиллээх. Ол эрээри дьон-сэргэ бары Пушкинканан билэр. Дьиҥэр, улуу нуучча бэйиэтэ А.С. Пушкин аатын 1949-1990 сс. эрэ сүгэ сылдьыбыта. Өссө ол иннинэ 1935-1938 сылларга Иван Николаевич Винокуров аатынан этэ. “Ол кимий?” -- диэххит. Чурапчы киһитэ. Олус кылгас эрээри, чаҕылхай олоҕу олорон ааспыт. Казань университетыгар үөрэммит. Бүтэрэн баран, Самараҕа үөрэх салаатын сэбиэдиссэйинэн, дойдутугар төннөн кэлэн, нарком курдук үрдүкү дуоһунастарга үлэлээбит, Саха АССР норуодунай хамыыһардарын сэбиэтин бэрэссэдээтэлигэр тиийэ үүммүт судаарыстыбаннай, бэлитиичэскэй диэйэтэл.

Аны туран, бибилэтиэкэ наар национальнай диэн буолбатах этэ, хаста да уларыйан ылбыта: 1938 с. – Дьокуускайдааҕы киин судаарыстыбаннай, 1942 с. – Судаарыстыбаннай научнай, 1954 с. – Өрөспүүбүлүкэтээҕи научнай.
Чэ, ол эрээри норуокка син биир – Пушкинка. Ол гынан баран, официальнай таһаарыыларга, тэрээһиннэргэ суруналыыстар да, салайааччылар да “Пушкин аатынан” дииллэрин тохтотон, сөпкө “Национальнай бибилэтиэкэ” диэн этэллэрэ оруннаах.

Грибановскай диэн кимий?

“Атын эрэгийиэннэрдээҕэр Саха Сирин устуоруйатын чинчийэр чэпчэки этэ. Тоҕо диэтэххэ, биһиэхэ үс үйэни хабар библиографическай ыйынньык баара ”, – диэн этэн аһарбыттарын өйдүүбүн.
Ол 1642-1931 сыллар устуоруйаларын сырдатар матырыйааллары түмпүт «Библиография Якутии» диэн сүҥкэн улахан үлэни, ону таһынан 11 краеведческай ыйынньыгы суруйбут киһинэн Николай Николаевич Грибановскай буолар.

Кини 1880 с. Охуоскайга төрөөбүт. Биир саастааҕар быраас аҕатын Дьокуускайга анааннар, дьиэ кэргэнинэн көһөн кэлэллэр. Николай Дьокуускайга улаатар, реальнай училищены бүтэрэн баран, сурук араас үлэтигэр үлэлиир. 1915-1917 сс. Уобаластааҕы кыраайы үөрэтэр мусуойга сэбиэдиссэйдии сылдьан, библиографиянан үлүһүйэн саҕалыыр. Бу дьарыгар олоҕун 30 сылын аныыр. Бүтэһик сылларын Ленинградка атаарар – чинчийэригэр табыгастааҕын иһин. 1942 с. блокада кэмигэр өлбүт. Кини, дьиҥэр, 1 сыл эрэ бибилэтиэкэҕэ дириэктэрдээбит эбит. Ити кылгас кэм иһигэр научнай хайысханы торумнаабыт, Саха Сирин туһунан кэллиэксийэни хомуйууну күүһүрдүбүт.
Өрөспүүбүлүкэ сайдыытыгар сүдү кылааттаах Н.Н. Грибановскай сырдык аатын үйэтитиигэ үлэ утумнаахтык барар. Национальнай бибилэтиэкэ сылын ахсын Грибановскай ааҕыылара диэн Бүтүн Арассыыйатааҕы научнай-практическай кэмпириэнсийэни тэрийэн ыытар. Биэс сыллааҕыта, бибилэтиэкэ 95 сылыгар, Историческай саалаҕа бүүһүн туруорбуттара. Скульптор Николай Чоччасов оҥорбута.

Хас биирдии салайааччы үтүөлээх

100 сыл устата элбэх дириэктэр үлэлээн аастаҕа. Хас биирдиилэрэ бибилэтиэкэ сайдыытыгар сүҥкэн үтүөлээх. Олортон аҕыйаҕы аҕыннахха, тыйыс тымныылаах кыраайга саҥа тэриллибит Национальнай бибилэтиэкэҕэ биир да идэтийбит исписэлиис кэлиэн баҕарбатаҕар, арай, физмат үөрэхтээх Наталья Николаевна Бурыкина эрэ сөбүлэһэн, 1925-1928 сс. үлэлээбит.

 Кини бастаан утаа соҕотох үлэһит эбит. Бу үс сыл иһигэр кинигэ атастаһар пуонданы тэрийэр, атын улахан бибилэтиэкэлэри кытта сибээһи олохтуур, Саха Сиринээҕи таһаарыылар 30 эксэмпилээрдэрин булгуччу биэрэллэрин ситиһэр. “Саха кэскилэ” түмсүү көхтөөх чилиэнэ буолан, Мэҥэ Хаҥалас сиригэр эспэдииссийэҕэ тахсыһа сылдьан, сахалар оҕо төрөөһүнүгэр абыычайбыт туһунан матырыйаалы хомуйан бэчээттэппит.

Бу соторутааҕыта Манчаары оонньуулара Тааттаҕа буолан аастылар. Ити түгэни кытта ситимнээн, 1932-1934 сс. бибилэтиэкэҕэ дириэктэрдээбит Иван Дмитриевич Балановы ахтыахха сөп.

 Бастатан туран, кини Таатта Уолбатыттан төрүттээх. Буойун бэйиэт Макар Харалыын ийэлэрэ бииргэ төрөөбүттэр. Иккиһинэн, Киин ситэриилээх кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ П.А. Ойуунускай сорудаҕынан, күрэс төрүт көрүҥнэрин сиһилии быһааран сурукка тиспит киһинэн кини буолар. Ол суруйбутунан билигин да ыстаҥа, хапсаҕай, мас тардыһыытын күрэхтэһиилэрэ ыытыллаллар. Онон быйылгы Манчаарыга таатталар биир дойдулаахтарын аатын ахтыбыт буолуохтаахтар.
Иван Дмитриевич кэргэнэ биллэр суруйааччы Анна Денисовна Неустроева. Бэйэтэ буоллаҕына “Кыым” хаһыат эрэдээктэринэн, 1929 сылтан Дьокуускай куорат исполкомун үөрэх салаатыгар сэбиэдиссэйинэн үлэлээбит. Маассабай үөрэхтээһиҥҥэ, куорат таһынааҕы нэһилиэктэргэ оскуолалары арыйыыга, үөрэнээччилэр астарын тупсарыыга, каадырынан хааччыйыыга киэҥ хабааннаах үлэни ыыппыта биллэр. Национальнай бибилэтиэкэҕэ икки сыл дириэктэрдииригэр тустаах үлэтин таһынан, бибилэтиэкэр хамнаһын учуутал киэнигэр тэҥнииргэ, Саха Сиригэр бибилэтиэкэр идэтигэр уһуйар салаа арылларын бастакын туруорсубут. Сытыы-хотуу салайааччыны үрдэтэн, Москубаҕа бастайааннай бэрэстэбиитэл быһыытынан анаабыттарыгар, дьонун кытта быраһаайдаһаары, Тааттаҕа баран иһэн, аара менингиттээн өлбүт.

Өссө биир кэрэхсэбиллээх олохтоох киһинэн Уус Алдантан утумнаах, бибилэтиэкэҕэ 21 сыл үлэлээбит Григорий Семенович Тарскай буолар

. Сэрии ыар сылларыгар (1941-1944) дириэктэрдиир кэмигэр бибилэтиэкэ научнай статуһун ылар. Библиография сайдыытыгар өлбөөдүйбэт өҥөлөөх салайааччы айылҕаттан тылга дьоҕурдаах эбит: бэртээхэй тылбаасчыт уонна сытыы бөрүөлээх суруналыыс. М. Горькай, Л. Толстой, И. Тургенев, А. Чехов, Р. Киплинг айымньыларын сахалыы саҥардыбыта. ССРС суруйааччыларын уонна суруналыыстарын сойуустарын чилиэнэ.

Бодойботтон удьуордаах Богдан Мельхиорович Чижик аатын бары билэбит эрээри, кини бибилэтиэкэҕэ 12 сыл устата (1950-1962) дириэктэрдээбитин үксүбүт билбэт буолуохтаах.

Богдан Мельхиорович улахан өҥөтө – 1960 с. «Летопись печати Якутской АССР за 1958-1959 гг.» бэлэмнэтэн таһаартарар. Онтон ыла бу сиэрийэ олохтонор. Кини бибилэтиэкэрдэртэн бастакынан САССР култууратын үтүөлээх үлэһитэ буолбута.

Бибилэтиэкэни өссө биир уһуннук (1962-1975) салайбыт дириэктэр – Тааттаттан тардыылаах, араадьыйа кэмитиэтин бэрэссэдээтэлин солбуйааччынан, музыкальнай-драматическай тыйаатыр дириэктэринэн үлэлии сылдьыбыт Захар Тимофеевич Тюнгюрядов.

Кини аатырбыт дирижербут, ускуустуба үтүөлээх диэйэтэлэ, САССР норуодунай артыыһа Галина Кривошапко кэргэнэ. Национальнай бибилэтиэкэ 4 мэндиэмэннээх сүрүн дьиэтин Захар Тимофеевич туттарар. 1973 с. атырдьах ыйын 1 күнүгэр аһыллар. Аны туран, бары сыл аайы күүтэр “Календарь знаменательных и памятных дат” диэн ыйынньыгы бастаан кини көҕүлээн таһаартарар.

Олох саамай уларыйыылаах 1990-2016 сс.  Национальнай бибилэтиэкэҕэ Хаҥаластан хааннаах, Булуҥҥа улааппыт Валентина Андреевна Самсонова дириэктэрдээбитэ.

Ити кэмҥэ Национальнай бибилэтиэкэ электроннай эйгэҕэ көһүүтэ саҕаланар. Арассыыйаны ааһан, норуоттар икки ардыларынааҕы таһымҥа тахсар, араас кэмпириэнсийэлэри тэрийэр, библиотечнай ассоциацияларга холбоһор. Эрэгийиэннээҕи «О библиотечном деле», «Об обязательном экземпляре документов» сокуоннарга, тус сыаллаах бырагыраамаларга үлэлэһэр. Элбэх ыйынньыгы, кинигэни бэлэмнээн бэчээттэтэр. М.Е. Николаев архыып-бибилэтиэкэтэ тэриллэр, библиотечнай дьыалаҕа И.И. Крафт аатынан бириэмийэ олохтонор, Историческай дьиэ өрөмүөннэнэр. Хоту, Сибиир, Уһук Илин аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттарын документальнай нэһилиэстибэлэрин киинэ аһыллар. Арассыыйа 100 бастыҥ бибилэтиэкэлэрин ахсааныгар киирэр

Арассыыйаҕа инники күөҥҥэ сылдьар

СӨ Национальнай бибилэтиэкэтин билиҥҥи дириэктэрэ Саргылаана Васильевна Максимова, чахчыта да, бэйэтин идэтин толору баһылаабыт профессионал, Саха Сиригэр кинигэ дьыалатын сайдыытын чинчийбит учуонай, библиотечнай-информационнай үлэҕэ ыччаты уһуйааччы. Кини салалтатынан библиографическай ыйынньыктар, научнай ыстатыйалар, хомуурунньуктар, документальнай киинэлэр, кинигэлэр, сурунааллар, биэриилэр тахсаллар, үгүс бырайыагы көҕүлүүр уонна сүрүннүүр.

Саргылаана Васильевна урутаан көрөр мындыр толкуйунан Национальнай бибилэтиэкэ Арассыыйаҕа биир бастакынан автоматизированнай библиотечнай-информационнай систиэмэҕэ көспүтэ. Ол түмүгэр докумуон барыта биир ситимҥэ киирэн иһэр.
Аныгы үйэҕэ бибилэтиэкэ хайысхата олус кэҥээн турар. Бу – култуура үйэлээх баайын хараанньыта. Ону кумааҕыга эрэ харайар билигин тоҕооһо уонна көдьүүһэ суох. Ол иһин 2022 с. бибилэтиэкэ иһинэн Саха Сирин төрүт олохтоох омуктарын тылларын уонна култуураларын сыыппара эйгэтигэр көһөрөр киин аһыллан, сүүһүнэн тыһыынча докумуон куйаар ситимигэр үйэтитилиннэ. Өссө култуурунай нэһилиэстибэ матырыйаалларын (иһити-хомуоһу, киэргэли-симэҕи, таҥаһы-сабы) хайдах бу илэ баалларынан 3Д киэпкэ киллэрэр кыахтанныбыт. Холобура, бууктаах сон хас биирдии оҕуоруотун биитэр чороон ойуутун, дьиҥнээх курдук, чугаһатан көрүөххүтүн сөп.

Аны бу кэнники сылларга ким хайа иннинэ оҥоһуу өйү үөрэтэн, номнуо үлэҕэ туһанан саҕалаатылар. Ол курдук, бибилэтиэкэ пуондатыгар баар 2 мөлүйүөн докумуону (кинигэлэри, суруктары, хаартыскалары, видеолары, аудио-матырыйааллары) “ИИ-каталогизация” начаас түргэнник электроннай бибилэтиэкэ каталогар наардаан киллэрэр. Киһи кэрэхсиир ойуулаах-бичиктээх “ИИ-баннер” күн аайы туох сонун баарын, тугу ааҕыахха сөбүн сүбэлиир. Устудьуоннарга олус абыраллаах “ИИ-текст” диэн баар буолла: кинигэттэн сүрүнүн талан ылан, аҕыйах сөкүүндэ иһигэр кэниспиэктээн биэрэр. ТГ-ханаалга “Цифровой библиотекарь Якутии” диэн көмөлөһөөччүлээхпит: бибилэтиэкэ үлэтин, оҥорор өҥөлөрүн туһунан ыйытыаххытын сөп. Сахалыы айымньылары “ИИ-истиҥ” доргуччу ааҕан иһитиннэрэр. Саха Сирин туһунан сэҥээрэр боппуруостаргытыгар “Эксперт Якутии” чат-бот тута хоруйдуур. Сахалыы саҥарбыккытын “Саҥа – сурук” тута тиэкискэ кубулутар. Суруналыыстар диктофон оннугар туһаныахтарын сөп. “Алиса” курдук сахалыы сэһэргэһэр виртуальнай доҕору оҥороору, “Voicenrls” көмөтүнэн сахалыы саҥаны мунньа сылдьабыт. Төрөөбүт тылгытын төһө билэргитин телеграмҥа баар “Тылбай” оонньууга тургутуоххутун сөп.

Итинтэн да элбэх ИИ-бородуукта айылла, оҥоһулла турар. Аҥаардас саайта да олус киэҥ хабааннаах: электроннай бибилэтиэкэлээх, анал сегменнэрдээх, бырайыактардаах, виртуальнай быыстапкалаах, тиэмэнэн кэллиэксийэлэрдээх, о.д.а.
Национальнай бибилэтиэкэ куонкуруска кыайан, 2024 с. алтынньы 10 күнүгэр Кинигэни сөпкө харайар уонна чөлүгэр түһэрэр киин аһыллыбыта. Өрөспүүбүлүкэ бары бибилэтиэкэлэрин пуондаларын холбоотоххо, 10 мөлүйүөн докумуон буолар диэн ааҕаллар. Итинтэн төһөлөөх элбэҕэ реставрацияҕа наадыйара, түүнүктэммитэ буолуой? Онон абыраллаах киин баар буолла.

Бибилэтиэкэ билигин хас да салаалаах. Оннооҕор документальнай киинэлэри, сюжеттары устар медиа-кииннээх. Научнай-методическай киинэ бибилэтиэкэ ыытар үлэтин билим хараҕыттан көрөн чинчийэн, тирэх буолар босуобуйалары, монографиялары, ыстатыйалары, ырытыылары таһааран, киэҥ сирдэринэн тарҕатар.
Ол иһин да бу күһүн Библиография норуоттар икки ардыларынааҕы IV кэнгириэһин Национальнай бибилэтиэкэ тэрийэр чиэскэ тиксибитэ. Бу улахан сугулаан 100 сылбытыгар буолара икки бүк үөрүүлээх.
Манна даҕатан эттэххэ, үбүлүөй чэрчитинэн сыл устата элбэх тэрээһин ыытылынна. Холобура, өрөспүүбүлүкэҕэ киэҥник сырдатыллыбыт түгэннэри аҕыннахха, этнограф учуонай Гавриил Ксенофонтов хаан-уруу ыччатын Саха Сиригэр аҕалыы, сырыыларын тэрийии, үтүмэн үтүөлээх салайааччы Гавриил Чиряев 100 сылынан документальнай киинэни устуу. Маны таһынан өйдөбүнньүк альбом оҥоһулунна, устуоруйаны сырдатар тэттик роликтар уһулуннулар, ыһыахтыыр сиргэ сэргэ турда уонна сүрүн куорпуска улахан өрөмүөн бара турар.
Национальнай бибилэтиэкэ наһаа элбэх бырайыактаах. Онтон биир сүрүннэрэ – “Бары ааҕабыт”. Ол чэрчитинэн 2019 с. нэһилиэнньэ 75 бырыһыана кинигэ ааҕарын ситиһэн, 2020 с. Саха Өрөспүүбүлүкэтэ «Саамай ааҕар эрэгийиэн» аатын сүкпүтэ уонна Арассыыйа литературнай флагмана буолбута. Оттон 2021 сыллаахха Саха Сиригэр «Территория книги и чтения» диэн халбаҥнаабат олохтоох аат иҥэриллибитэ.

Ити дьоһун аат 100 сыл устата үлэлээн ааспыт үтүө дьон барыларын ситиһиитэ буоларын суолдьут сулус оҥостон, саҥа үйэбит соргулаах суолугар үктэнэбит.

Анисия Иевлева, суруналыыс.
СӨ Национальнай бибилэтиэкэтин саайтын хаартыскалара туһанылыннылар.