Уопсастыба

Арассыыйаҕа бастакы
Биһирэми иилээн-саҕалаан ыыппыт Дьокуускайдааҕы уонна Өлүөнэтээҕи архиепископ Роман тылдьыт «Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай уонна дьиҥ таһымнаах тылларын харыстааһын уонна сайыннарыы» судаарыстыбаннай бырагыраама чэрчитинэн тахсыбытын бэлиэтээтэ. Көмөтүн иһин ГЧҮ салалтатыгар махтанна, аны да бииргэ үлэлииргэ эрэнэрин биллэрэн туран, Сардаана Бояковаҕа Епархия үрдүкү наҕараадатын -- "Епархия иннигэр өҥөлөрүн иһин" Бочуоттаах бэлиэни  туттарда. Иккис наҕарааданан,  Св. Евгений Зернов чиэһигэр мэтээлинэн, богословия эрэдээктэрэ Жереми Бютель наҕараадаланна.
ГЧҮ дириэктэрэ, устуоруйа билимин дуоктара Сардаана Боякова бүгүҥҥү күн билим үлэһиттэригэр биитэр итэҕэллээх дьоҥҥо эрэ буолбакка, саха тыллаахха барытыгар дьоһун суолталааҕын эттэ.
– Сахалар Арассыыйа норуоттарыттан бастакынан Биибилийэ тиэрминнэрин быһаарыылаах богословскай тылдьытын таһаардыбыт! Бу Ытык Суруйуулары тылбаастааһыҥҥа үлэлээбит миссионердар үгэстэрин сайыннарыы уонна үнүстүүт епархияны кытары бииргэ үлэлээһинин түмүгэ. Биһиги биир идэлээхпит Николай Ефремов Биибилийэни сахалыы саҥардыыга 1990-с сс. үлэлиир, бу тылдьыты чуолаан кини тылбаастаата, онон киэн туттабыт, – диэтэ.

Хас да түһүмэҕинэн
Арассыыйа билимин акадьыамыйатын Сибиирдээҕи салаатын үтүөлээх бэтэрээнэ, тыл билимин дуоктара Николай Ефремов уонна Епархия тылбааска салаатын салайааччы Саргылаана Леонтьева тылдьыкка үлэ хайдах барбытын туһунан кэпсээтилэр.
Биибилийэ тылбааһын Москубатааҕы үнүстүүтэ (БТҮ) Биибилийэҕэ баар күлүүс өйдөбүллэри итиэннэ сиэркэп сулууспатыгар туттуллар тыллары түмэн быһаарар соругу туруорбут, ону архиепископ Роман өйөөн уонна алҕаан, үлэ 2017 сылтан саҕаламмыт. Тылдьыт нууччалыы тиэкиһин БТҮ учуонайдара хомуйан оҥорбуттарын теология билимин хандьыдаата Алексей Сомов уонна Наталья Манзиенко бэлэмнээбиттэр. Ону Николай Ефремов тылбаастаан, «харатын» 2018 сыллаахха бүтэрбит.
Онтон сиэркэп сүрүн сулууспата, Литургия, тылбаастаммыт, онуоха сүрүн сүбэһитинэн архиепископ Роман бэйэтэ буолбут. Литургия тылбааһын Павел аҕабыыт Дьокуускайдааҕы Преображенскай кафедральнай собуорга биир сыл устата толорон, кытаанах тургутууну оҥорон, ситэри чочуйбут. Инньэ гынан, Быһаарыылаах тылдьыт Литургия тиэрминнэринэн байытыллыбыт, ол кэмҥэ тылбаасчыттар атын бөлөхтөрө Эргэ Кэс тылтан Моисей Биэс кинигэтин тылбаастыырга үлэлээбит, инньэ гынан, олорго баар тиэрминнэр, өйдөбүллэр эмиэ киллэриллэн биэрбиттэр.
Салгыы тылдьыты богословскай эрэдээктэрдэр Саргылаана Леонтьева уонна Жереми Бютель кылаадьылаабыттар, онтон ГЧҮ саха тылыгар салаатын сүрүн үлэһитэ, тыл билимин хандьыдаата, «Саха тылын быһаарыылаах улахан тылдьытыгар» үлэлээбит уопуттаах Федор Дьячковскай уонна суруналыыс, суруйааччы Афанасий Гуринов-Арчылан көрбүттэр-истибиттэр. Ити курдук, хас да түһүмэхтээх сыралаах үлэ түмүгэр 365 ыстатыйалаах «Биибилийэ тиэрминнэрин быһаарыылаах богословскай тылдьыта» баар буолбут.
– Тылдьыт Таҥараны итэҕэйээччилэр, тыл үөрэхтээхтэрин, чинчийээччилэр, кыраайы үөрэтээччилэр интэриэстэрин тардыаҕа. Ытык суруйуулары тылбаастааһын билигин саҥа таһымҥа, билим таһымыгар таҕыста. Онон кэнэҕэски өттүгэр ыччаттарбыт теологияҕа диссертация суруйан көмүскүүр буолуохтара, -- диэтэ Николай Ефремов.

Үс дойду өйүн түмэн
– Саха литэрэтиирэтин төрүттээччи, бөлөһүөк Алексей Кулаковскай-Өксөкүлээх Өлөксөй үс дойду өйүн түмэн, норуоккут өрөгөйүн үрдэтиҥ диэн этэн хаалларбытыныы, «Биибилийэ тиэрминнэрин быһаарыылаах богословскай тылдьытыгар» үс омук тылын духуобунай баайын сүрүн тыллара киллэрилиннилэр. Биһиги ийэ тылбыт Биибилийэ уустук өйдөбүллэрин имигэстик, хомоҕойдук, бэргэнник биэрэр кыахтааҕын көрдөрдө. Ити эрээри, историческай-култуурунай уратылардааҕын быһыытынан, сахалыы урут суох тыл уонна тыл ситимин араҥата оҥоһулунна. Онуоха, биир өттүнэн, дьэбириэй/грек (Мессия, Христос, Саалтыыр), церковнай-славянскай (сиэртибэ) эбэтэр нуучча (үбүлүөй) тылларыттан киирбит сорох тиэрминнэри сахалыы туттуу уруккуттан баар үгэһэ учуоттанна. Иккис өттүттэн, саҥа тыллар үөскээтилэр, ону сэргэ билигин туттуллубат буолбут, эргэрбит тыллар сөргүтүлүннүлэр, оттон хайата да кыаллыбат түгэнигэр, тиэрмин ис хоһоонун биэрэр тыл ситимнэрэ (Кэрэмэн Килбиэн, Аанньал сэриилэрин Айыы Тойоно) туттулуннулар. Бу тиэрминнэр (Биибилийэҕэ баар күлүүс өйдөбүллэр, анал уонна географическай ааттар итиэннэ сиэркэп күннээҕи сулууспатын тыллара) Саҥа Кэс тыл уонна Эргэ Кэс тыл «Төрүттэнии (Бытие)», «Тахсыы (Исход)», «Саалтыыр», «Соломуон Аман өһө», «Иона бороруок», «Руфь», «Эсфирь» диэн кинигэлэрин итиэннэ оҕолорго аналлаах Биибилийэни тылбаастыыр үлэ кэмигэр үөскээбиттэрэ. Өссө 19-c үйэҕэ, Иннокентий Сибэтиитэл салалтатынан Таҥара тылын сахалыы саҥардарга үлэлээбит миссионердар киллэрбит тиэрминнэрэ – Айыы Тойон (Господь), Таҥара көҥүлэ (воля Божья), Таҥара ыйааҕа (заповедь Божья) о.д.а. – бүттүүн саха тылыгар бигэтик киирбиттэрин курдук, бэйэлэрин оннуларын буллулар, туһанылла, туттулла сылдьаллар. Онон, тылдьыт Биибилийэни ааҕар, дириҥник иҥэн-тоҥон билиэн баҕарар ааҕааччыларга кэрэхсэтиэ диэн биһиги ис сүрэхпититтэн эрэнэбит, – диэтэ Саргылаана Леонтьева.

Тылдьыт састааба уонна тутула
Быһаарыылаах тылдьыкка туттуллар тыллар испииһэктэригэр ускуопкаҕа нууччалыы Синодальнай тылбааска баар ханыылара, сорох түбэлтэҕэ былыргы дьэбириэйдии уонна былыргы гректии ханыылара судургутуллубут транслитерациянан нуучча буукубаларынан бэриллибитэр. Эргэ Кэс тыл тылбаастана илик кинигэлэрин ааттара нууччалыы барбыттар.
Сорох түгэҥҥэ Биибилийэ тиэкиһигэр суох эрээри, быһаарыллар тыл суолтатын чопчулуур тыллар, сиэркэп сулууспатыгар уонна богословскай литэрэтиирэҕэ туттуллар барыйааннар, нууччалыы уонна сахалыы суруйуллар киирии тыллар о.д.а. эмиэ ускуопкаҕа ылыллыбыттар. Ону таһынан сахалыы тылбааска көстөр барыйааннар соппутуойунан араарыллыбытар («соҕуруу, соҕуруу дойду, Негев»). Анал ааттартан уһулуччу суолталаах өттө киирбит («Авраам/Аврам». Сорох тиэрминнэр тиэмэнэн наардаммыттар. Холобур, Таҥара ааттара, Бырааһынньыктар (Биибилийэҕэ этиллэр сүрүн бырааһынньыктар) уо. д. а.
Кээмэйэ наһаа кырата суох, 7 бэчээтинэй илиистээх. Тиэрминнэри, өйдөбүллэри быһаарыы ойууларынан ситэриллэн биэриллибит. Онон аалтаар, Арыллыы хоппото, бинэгирээт ыгар сир, Сибэтиэйтэн сибэтиэй хос, Ытык сурт, уо.д.а. хайдах быһыылаах буолалларын киһи көрөөт өйдүүр.

Үлэ саҕаланна
Билиҥҥи туругунан, Саҥа Кэс тыл барыта, Эргэ Кэс тылтан аҕыс кинигэ тылбаастанан турар. Ити иһин Быһаарыылаах тылдьыт өссө да саҥардыллан, байытыллан иһиэҕэ. Ол туһунан Никаноровскай сиэркэп аҕабыта, Таҥара үөрэҕин тылбаастыыр хамыыһыйаҕа үлэлээбит Афанасий Сиилин (1876-1916) олоҕун, үлэтин чинчийэ сылдьар учуонай Пантелеймон Петров маннык эттэ:
– «Айыы Тойон таҥара», «аҕабыыт» диэн тыллар Иннокентий Сибэтиитэл кэмигэр, 1850-с сс., киллэриллэн, күн бүгүн да туттуллаллар. «Священник» диэни «ытык аҕабыт» диэххэ сөп этэ. Сорох тиэрминнэр (тэрэпиэһинньик, баачыска...) саха тылын сокуонугар сөп түбэһиннэриллибиттэр, оттон «пономарь, проповедник, исповедь, литургия» курдуктар тылбаастана иликтэр. Аны «аҕабыт» диэҥҥэ иккис сүһүөҕүн уһатан этии баар. Маны чопчулуур ирдэнэр, онон тылдьыкка үлэ өссө иннибитигэр.

Хаартыскаҕа Борис Гоголев (ГЧҮ) түһэриитэ.