Ааҕааччы суруга

Кэнники сылларга төрөөбүт сахабыт тыла сүппэтин туһугар өрөспүүбүлүкэбит үрдүкү салалтатыттан саҕалаан араас өрүттээх тэрээһиннэр, хамсааһыннар тэриллэллэр эрээри, мин тус бэйэм санаабар, күттүөннээх түмүк көстүбэт курдук.

Дьиэттэн саҕалаатахха

Оҕо тэрилтэтигэр саҥа барбыт саҥа тылланан эрэ оҕо үксэ, оннооҕор биһиэхэ, тыа сирин уһуйааныгар сырытта даҕаны, аҕыйах хонугунан нууччалыы эрэ чубугуруур буолан кэлэр. Дьэ, бу үчүгэй дуу, куһаҕан дуу?..

Чэ, ити мин соһуйбучча, сөхпүччэ этэбин. Оттон анал үөрэхтээхтэр туох дииллэрэ эбитэ буолла?.. Аны ол кырачааннарыҥ уһуйааннарыттан кэлээт, улахан этиһиинэн-охсуһуунан син биир суотабай төлөпүөн үрдүгэр түһэллэр. Төрөппүт эрэйдээх хайыай (үгүстэрэ дии саныыбын), бопсубута буолан баран, биэрбитин бэйэтэ да билбэккэ хаалар. Киэһэҥ оннук бүттэҕэ ол. Уонна кэлэн, дьэ, хаһан оҕону сахалыы саҥарарга үөрэтэбит? Суох бөҕө буоллаҕа, үксүгэр оҕо бэйэтэ дьаалатынан сылдьара мэлдьэх буолбатах.

Хаһыат тыла хайдаҕый?

2015 сыллаахха Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатынан бигэргэммит, 32 000 кэриҥэ тыллаах «Сахалыы таба суруйуу тылдьыта» тахсыбыта. Хаһыат үлэһиттэригэр булгуччу ити тылдьытынан үлэлииргэ быһаччы ирдэбил турбута. Бастаан утаа бары даҕаны «иһиттибит-истибэтибит» диэбиттии, төһө даҕаны олуона соҕус курдук буоллар, ити тылдьыты туттан барбыппыт. Ордук «кыымнар» күүскэ «сахатыйбыттара», билигин да онтуларын илдьэ сылдьаллар. Дьэ, били, улуу классик суруйааччыбыт, саха сэбиэскэй литературатын аксакала Амма Аччыгыйа өссө оччолорго, бэйэтин кэмин саҕана: «Наһаа толоос сахатымсыйыы, аһара түһүү баар. Ордук тыл боппуруоһугар. Бэрт дьон сотору нууччаттан киирбит тыллары уларыталлара буолуо», -- диэбиттээҕэ дии. Оҕонньор уот харахха эппит буолбатах дуо?!

Кырдьык, национальнай хаһыат ханна тахсарынан ол эрэгийиэн тылын-өһүн сайыннарар, байытар, дьоҥҥо үөрэтэр аналлаах буоллаҕа дии. Урут биир маннык кэпсэл баар этэ: оскуола ортоку кылааһын үөрэнээччилэрэ биирдэ бэйэлэрин икки ардыларыгар ханнык эрэ тыл хайдах суруллуохтааҕын туһунан мөккүспүттэр. Биир оҕо олорон-олорон баран: «Оттон хаһыакка маннык суруллубут этэ дии», -- диэбит. «Ээ, оччоҕо сөп, мөккүөр бүттэ», -- диэн буолбут. Дьэ, хайдаҕый, оччолорго оннооҕор оҕолор хаһыаты оннук өрө тутар, киниттэн үөрэнэр, итэҕэйэр этилэр.

Өһүргэс буолбатах, урут үгүс улуустарга (ордук илин эҥээрдэргэ)  дьиҥнээх тыл маастардара хаһыакка үлэлээн ааспыттара. Дьэ, ол да иһин оччотооҕу хаһыаттар тыллара-өстөрө ордук уус-уран, ол да иһин умсулҕаннаах, ордук ааҕыллымтыа буолаллара. Оттон билиҥҥи хаһыат тыла-өһө олус официальнай, ууһа-урана суох. Ол иһин үгүстэри умсугуппат буолуохтарын эмиэ сөп.

Төрөөбүт тылын туһугар туруулаһан үлэлии сылдьар, өрөспүүбүлүкэ Суруналыыстарын сойууһун салайааччыта Галина Бочкарева тэрийиитинэн ааспыт ыйга  «Балысхан сайдыы тылга сабыдыала: хайдах дьаһанабыт?» диэн «төгүрүк остуол» ыытыллыбыта. Онно төрөөбүт сахабыт тыла бүгүн көрсөр кыһалҕаларын, ыччаппытыгар гаджет, ютуб, араас социальнай ситимнэр сабыдыалларын, оҕоҕо аналлаах сахалыы кинигэ, хаһыат-сурунаал, киинэ, тэлэбиидэнньэ, араадьыйанан биэриилэр тустарынан кэпсэппит буолуохтаахтар.

Кумааҕы хаһыат сүрүн суолтата диэн, бастатан туран, төрөөбүт төрүт тылы дьоҥҥо-сэргэҕэ тириэрдии, иҥэрии буолуохтаах. Бассаабы батыһымыахха, үтүктүмүөххэ. Онто да суох аныгы хаһыат олус официальнай, «сэбэримиэннэй» буолан эрэр курдук. Чэ, ол, баҕар, аныгы олох ирдэбилэ буоллаҕа буолуо. Ол эрээри сахалыы тылбыт барахсан самныбатар, кини ууһа-урана, мүөтэ, кырааската сүппэтэр, симэлийбэтэр ханнык этэ.

«Туймаада» хаһыат 2021 сыл ахсынньы 16 күнүнээҕи нүөмэригэр Орто Халыматтан Иннокентий Оконешников диэн ааптар саха тылын дьылҕатын туһунан кими баҕарар толкуйдатардыы суруйбут: «… тылбыт туһунан этэр буоллахха, саҥа технологиялар саха өйүн-санаатын, туругун төрдүттэн уларытар суолга кытаанахтык ылсыбыттарынан, саха киһитэ ийэ тыл барахсаны быраҕыллыбыт алааһы кытта суулуу тутан, олох суолун дарбыаннаах эргииригэр киэр илгээт, сымыйа уотунан күлүмнүү оонньуур тартарыылаах-таайтарыылаах олох очуостарыгар ханна тиийэрэ биллибэккэ охтон тура-тура дабайар олус кутталлаах дьылҕаланна. Саха тыла нуучча, араас омук, көмпүүтэр тылынан хараҕа көстүбэт буолуор диэри көмүллэригэр тиийдэ. Саха оҕуһун сыарҕатыгар ахсым аты көлүйбүттүү, килбик, сэмэй саха тылын нуучча алпаабытыгар күүс өттүнэн симии улахан тыл сокуоннарыгар кэбирэхтик хотторуутугар тириэртэ. Эбиитин оскуолаҕа кырамаачыка олуурдарынан оҕоҕо тылы абааһы көрүүнү уонунан сыл устата кыайыылаахтык соҥнообут учууталлар уонна мэтэдьиистэр уһулуччу оруолланнылар. Кинилэр көмөлөрүнэн тыл баайыгар көҥүл күөлэһитии, тыл дэгэтигэр – ойуулуур-дьүһүннүүр кыаҕар үөрэтии, тыл илбиһин иҥэрии, тыл көмөтүнэн гражданины иитэн таһаарыы букатыннаахтык бүөлэннэ».

Урукку өттүгэр «Сахабэчээт» тэрилтэ тэрийиитинэн улуустар хаһыаттарын тутулун, тылын-өһүн көрүү-истии, ырытыы, ыйыы-кэрдии син баар буолара. Онно сөптөөх үлэһиттэр да бааллара. Билигин, хомойуох иһин, ити пандемия эбии буолан, улуустар хаһыаттарын кытары үлэ куйаар ситиминэн, суруйсуунан эрэ муҥурданна. Быһата, кумааҕы хаһыат үтүрүлүннэ.

«Айардар» маладьыастар эрээри…

Өрөспүүбүлүкэбитигэр соҕотох судаарыстыбаннай «Айар» кинигэ кыһата араас кинигэ бөҕөнү бэчээттээн кэчигирэтэр. Арассыыйаҕа, аан дойдуга да аатырыар диэри. Оттон ону дьон төһө ааҕарый?.. Хомойуох иһин, соччо атыылаһан аахпат дии саныыбын. Кинигэ оҥоһуута, хаачыстыбата олус үчүгэй, онно мөккүөр суох. Ол эрээри, тыа сирин дьонун сыаната чаҕытар. Кистэл буолбатах, сахалыы кинигэни орто уонна аҕа саастаах тыа сирин боростуой олохтоохторо сөбүлээн ааҕаллар. Оттон кинилэр дохуоттара биллэр буоллаҕа.

Өрөспүүбүлүкэбит салалтата нэһилиэнньэ духуобунай баайа үрдүүрүн туһугар туох эрэ дьаһалы ылыан сөп этэ. Оччотугар ити хаарыан кинигэлэр маҕаһыыннар долбуурдарыгар көрүнньүк эрэ буолан сыталлара аҕыйыа этэ. Кинигэни ааҕыттан ордук киһини өй-санаа, дууһа өттүнэн байытар, сынньатар туох да суоҕа биллэр.

«Тыл баар – омук баар»

Итинник диир саха норуотун биир чаҕылхай бэрэстэбиитэлэ, норуот дьокутаата Александр Жирков.

Оттон норуодунай поэт Бүтүөр Тобуруокап: «Биһиги оҕолорбут барахсаттар кэрэттэн кэрэ, дэгиттэр сайдыылаах дьон буолалларыгар ис сүрэхпититтэн, дьириҥ дууһабытыттан баҕара-баҕарабыт кинилэргэ улахан хоромньуну, атаҕастабылы оҥоробут. Ол тугуй? Оҕону бэйэтин төрөөбүт тылынан саҥардыбакка, төрөөбүт тылыгар, сахатын тылыгар үөрэппэккэ хаалыы, матарыы хомолтолоох чахчыта баар», -- диэбитэ.

Мин биир бэйэм төрөөбүт тылбыт дьылҕатыттан дьиксинэр буоллум. Аны уонча сылынан хайдах буолуой?.. Төрөөбүт тыла суох омук омук буолбат дииллэр. Ама оннукка тиийиэхпит дуо?.. Ханнык да суут-сокуон, этэргэ дылы, арбаҕастаах даҕаны абыраабат туругар тиийэн эрэбит курдук. Дьиҥинэн, билигин бэйэҕит төрөөбүт тылгытынан саҥарымаҥ диэн бобуу суох эбээт. Барыта бэйэбититтэн эрэ тутулуктаах. Ардыгар аһара өйдөөҕүмсүйэн, сайдыбыт аатыран төрөөбүт тылбытын көйгөтүтэн эрэбит курдук. Оннооҕор улууска дьаһалталар, тэрилтэлэр дьыалалара, дьаһаллара, бэл, эҕэрдэ суруктара сороҕор нууччалыы буолан «соһуталыыр».

Бу соторутааҕыта Ил Дархан Айсен Николаев Дьокуускайга А.С.Борисов үбүлүөйдээх тэрээһинигэр маннык дириҥ ис хоһоонноох этиини эттэ: «Суолу оҥоруохха, экэниэмикэни туругурдуохха, тутууну ыытыахха сөп. Ол гынан баран, ол барытын кэннигэр турар духуобунай тирэҕэ суох буоллаҕына – ол көдьүүһэ кыра». Оттон, дьэ, духуобунай тирэх диэн тугуй? Мин санаабар, духуобунай тирэххэ омук бэйэтин төрөөбүт тыла эмиэ улахан оруолу ылар буолуохтаах. Онон Ил Дархаммыт бу этиитин тустаах тэрилтэлэр иилэ хабан ылан салгыы сайыннарыахтарын, туһаныахтарын сөп этэ.

Бэрэсидьиэн Владимир Путин быйылгы 2022 сылы Арассыыйа норуоттарын култуураларын нэһилиэстибэтин сылынан биллэрбитэ эмиэ дириҥ ис хоһоонноох. Ханнык баҕарар омук бастакы уонна сүрүн култуурунай нэһилиэстибэтэ – кини төрөөбүт тыла буолар.

Борис НИКОЛАЕВ,  бэчээт бэтэрээнэ