Законодательство

Алаһа дьиэ хаһаайката

Төрүт дьарык көс олоҕу кытары быһаччы ситимнээх. Ити, бастатан туран, киэҥ нэлэмэн туундара туонатынан тэлэһийэр табаһыттарга сыһыаннаах. Иккиһинэн, табаһыттар туллар тутаахтарынан, кинилэри бүөбэйдиир, арыаллыыр, ыстаада олоҕун биир сүрүннээччитинэн – чуум үлэһитэ буолар. Кинилэр дьиэ кэргэттэрин уонна табаларын батыһан, сыл устата туундара тыйыс усулуобуйатыгар дьиэни-уоту, оҕону-урууну көрөллөр-истэллэр. Мээнэ киһи санаммат идэтэ. Чуум үлэһитэ хайаатар да табаһыт кэргэнэ буолбакка, туора дьахтар эмиэ буолуон сөп. Кинилэр сүрүн соруктара – чуумҥа уот умуллубатын, ууну-уоту хааччыйыы, оттук маһы бэлэмнээһин, бэрээдэги көрүү, аһы буһарыы, иистэнии, абырахтааһын, уо.д.а. дьиэ хаһаайката буолар аналын толоруу. Уһук Хотугу уонна Аартыка тыйыс тымныы усулуобуйатыгар дьиэ хаһаайката буолар дьаныардаах үлэ. Чахчы уустук үлэ. Ол эрээри, бу идэ көрүҥэ, баччааҥ­ҥа диэри, Арассыыйа идэлэрин испииһэгэр киирбэтэх. Ити курдук, буолан ааспыт мунньахха туһааннах кэмитиэт чилиэнэ, «Хотугу, Сибиир уонна Уһук Илин төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах норуоттарын Ассоциациятын» Бүтүн Арассыйатааҕы уопсастыбаннай тэрилтэтин Бэрэсидьиэнэ, Ямал-Ненецкэй автономнай уокурук сенатора Григорий Ледков чуум үлэһиттэрин идэ испииһэгэр сокуонунан мэктиэлиири туруорсар.

— Чуум үлэһитэ сокуон хараҕынан идэ испииһэгэр киирбэккэ сылдьар. Билиҥҥэ диэри кинилэри сыыйа араас албастарынан илдьэ кэллибит – кими эрэ табаһыт көмөлөһөөччүтүнэн, кими эрэ аччыгый табаһыт дуоһунаһыгар көһөрөн хамнастыыбыт. Билигин ону быһаарар кэм уолдьаста, – диэтэ кини.

Бу иннинэ, өссө 2017 сыллаахха, сокуон барылын көҕүлээһини Ямал-Ненецкэй автономнай уокурук былаастара күүскэ көтөҕө сылдьыбыттара. Оттон 2018 сыллаахха, оччотооҕу губернатор Дмитрий Кобылкин, боппуруос төрдүттэн быһаарылынна, 2019 сылтан ыла чуум үлэһиттэригэр сөптөөх хамнас, ыстаас уонна уоппуска көрүллэр буолла, — диэн этэн турардаах. Ол эрээри, 2022 сылга диэри Арассыыйатааҕы идэ классификатордарыгар чуум үлэһитин дуоһунаһа киирэ илик.

Ыҥырыа табаттан туох ордуктааҕый?

— Биир сүрүн кыһалҕанан, хас да сылы быһа сатаан быһаарыллыбакка турар тыын суолталаах боппуруос – хотугу табаны иитии туһунан сокуону ылыныы.

Биһиэхэ чопчу биир эрэ кыыл көрүҥэр туһааннаах сокуону ылыныы кыаллыбата буолуо дииллэр, оттон, тоҕо эрэ, мүөттээх ыҥырыаны иитии сокуонунан мэктиэлэнэр, — диэн Ямал-Ненецкэй автономнай уокурук Хотугу төрүт олохтоох, аҕыйах ахсааннаах норуоттар дьыалаларыгар департамент дириэктэрэ Инна Сотруева мунаахсыйарын биллэрдэ.

Таба иитиитигэр сыһыаннаан туһааннаах федеральнай сокуон бигэргэммэтэҕэ хас да нуорма-быраап аахталарыгар дьайар: хотугу төрүт олохтоох, аҕыйах ахсааннаах норуоттар сыһыаннаһыыларыгар, тыа хаһаайыстыбатыгар, сиргэ, ойуурга уонна экологияҕа. Маны таһынан, хотугу эрэгийиэннэр ылыммыт сокуоннарыгар эмиэ дьайар. Мунньах кыттыылаахтара бу кыһалҕа таба иитиитин сайыннарыыны улаханнык атахтыырын эттилэр. Холобур, кыыллары учуоттуур, племенной, бэтэринээринэй, научнай үлэлэргэ тустаах сокуон суох. Таба мэччирэҥэр антропогеннай ноҕуруусканы ааҕан-суоттаан таһаарары уустугурдар буолан, эһиил мэччирэҥҥэ табалар астарын булуналлара эбэтэр табаһыттарга саҥа мэччирэҥ сири көрдүүллэрэ мунньах кыттыылаахтарын улаханнык долгутар. Итини сэргэ, араас көрүҥнээх таба иитиитинэн дьарыктанар хаһаайыстыбаларга (судаарыстыбаннай, чааһынай, родовой) биир кэлим өйүүр мэхэньиисим көрүллүбэт.

Тосхол дьарык көрүҥүн кэҥэтиигэ

Таба иитиитин таһынан, хотугу аҕыйах ахсааннаах төрүт омуктар атын төрүт дьарык көрүҥнэринэн эмиэ үлэлииллэр. Ол курдук, ыты иитии, бултааһын, балыктааһын, төрүт дьиэлэри тутуу, хомуйуу уо.д.а. Уопсайынан, ылан көрдөххө, федеральнай сокуоҥҥа төрүт дьарык 13 эрэ көрүҥэ киирэр. Манна сыаллаан Федерация Сэбиэтэ дьарык көрүҥүн арааһын кэҥэтэргэ туруорсар. Ол курдук, эбии этнотуризмы киллэрэргэ этии киллэрдилэр. Ол эрээри, биир “ноолоох” – этнотуризмы сайыннарыы сокуонугар саҥа көрүҥ быһыытынан учуоттанар. Оттон төрүт дьарык көрүҥэр киирбэт. Мунньах кыттаалаахтара билигин боппуруос дьүүллэһиигэ сылдьарын бэлиэтээтилэр.

Аны туран, сенатордар көһө сылдьар общиналарга тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын оҥорон таһаарааччыларга ыстаастарын эбэн биэрэргэ этии киллэрдилэр. Оччотугар, төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах хотугу омуктар аграрнай ырыынак толору бырааптаах кыттааччылара буолар уонна судаарыстыбаттан көрүллэр өйүүр миэрэлэргэ киирсэр, ол иһигэр ТХМ лиинийэтинэн чэпчэтиилээх кирэдьииттэри туһанар кыахтаныа этилэр (билигин көрүллүбэт).

Мунньах буолуон иннинэ, алтынньы 20 күнүгэр, дойду Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин төрүт общиналар дьарыктарын тэрийии туһунан федеральнай сокуоҥҥа илии баттаабытын туһунан Омуктар дьыалаларыгар федеральнай ааҕыныстыба (ФАДН) салайааччытын солбуйааччыта Анна Котова санатта.

Сокуон күүһүгэр олоххо киириэҕиттэн, туундараҕа күн күүскэ тыкпытынан барыа суоҕа да буоллар, биһиги ону чугаһатарга бары күүспүт, кыахпыт баар, - диэн Котова эттэ.

Санатар буоллахха, община ыстаатыһын туһунан сокуон аҕыйах ахсааннаах хотугу төрүт омуктар бэрэстэбиитэллэригэр олорор сирдэригэр уонна төрүт дьарыктарыгар харгыстыыр төрүөттэр баар буоллахтарына, урбаанынан дьарыктаналларыгар кыаҕы үөскэтэр. Оттон бу эйгэҕэ хаһаайыстыбаннай тэрилтэлэр уонна биирдиилэн дьон хоромньу таһаардахтарына, общиналар кэмпэнсээссийэ көрдүүр кыахтаналлар.

Дмитрий ИВАНОВ
Хаартыскаҕа: Елена Степановна Соловьева, Муома улууһун Улахан Чыыстай бөһүөлэгин олохтооҕо, хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттар (эбээннэр) «Эрикит» (Зовущая река) көһө сылдьар общинатыгар чуум үлэһитэ.