Бэлиитикэ

– Дойдубут Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин Төрүт Сокуоммутугар киллэрбит уларытыыларын балачча кэмҥэ ырытыстыбыт, өссө пандемия мэһэйдээбэтэҕэ буоллар, муус устар 27 күнүгэр бүттүүн норуот куоластааһына буолуохтаах этэ. Онон, бу от ыйын 1 күнүгэр көһөрүллүбүт норуот куоластааһыныгар бэлэмэ суох кэллибит диир кыахпыт суох. Саамай сүрүнэ –  баар уустук балаһыанньаны учуоттаан, туох – баар сэрэхтээх буолуу миэрэлэрин тутуһан, куоластааһыҥҥа бүттүүн кыттыахпытын наада. Сахабыт сиригэр Ил Дархаммыт Айсен Сергеевич Николаевтан саҕалаан,  политиктар, политологтар, экспертэр, правоведтар, общественниктар, журналистар, ытыктабыллаах дьоммут, өрөспүүбүлүкэ олохтоохторо – бары санааларын аһаҕастык, сиһилии эттилэр, хас биирдии саҥа ыстатыйаҕа сөптөөх ырытыы оҥоһулунна. Сөп дуу сөтөгөй дуу диирдии үгүстэр быһаарынан олороллор.

Билигин биһиги бары ол сыһыаммытын биллэрэрбит эрэ хаалла, быыбардыыр учаастактарбытыгар тиийэн. Ол – эппиэтинэһи ылыныы диэн буолар. Туораттан сиилээччи эбэтэр көннөрү өйөөччү, көрөөччү быһыытынан буолбакка, дойду саамай улахан политическай событиетыгар тус бэйэбитинэн кыттыы.

Саха сирэ Улуу Арассыыйа састаабыгар киирбиппит 400-чэкэ сыл буолла. Ол тухары араспаанньалыын, ааттыын-суоллуун, үгэстэрдиин, тыллыын-өстүүн биир норуот буоллубут, атын аналбыт да суох. Ити тухары биһиги билэбит – Арассыыйа историята судургута суох дьылҕалаах. Оннооҕор бу биир киһи үйэтигэр тэҥнэһэр 80 эрэ сылы да ылан көрдөххө: алдьатыылаах сэрии, чөлүгэр түһэрэр күргүөмнээх, күүстээх үлэ кэмэ, социализм өрөгөйдөөһүнэ, ол кэнниттэн ыһыллыы-тоҕуллуу, уодаһыннаах "тоҕуһуонустар", уопсайы чааһынайга үллэстии, Аан дойдутааҕы ырыынак экэниэмикэтин тиһилигэр киирии... Бу этиллибит кэмнэри ортотунан ааспыт, үлэлээбит-хамсаабыт, билигин да үлэлии-хамсыы сылдьар көлүөнэ барытын тэҥнээн көрөр, билиҥҥи олоҕу ким эрэ сирэр -талар, ылынар-ылыммат, ким эрэ сэҥээрэр-биһириир. Барыта тэҥнэбилгэ көстөр. Онтон сылтаан араас тыл-өс, өйдөспөт буолуу, айдаарыы, нөҥүө-маҥаа түһүү тахсар. Оһуоба бу интэриниэт үйэтигэр. Ким тугу суруйара, санаатын аһаҕастык этэрэ көҥүлэ.

Ол эрээри, дойдубут араас уустук уларыйыылаах, түһүүлээх-тахсыылаах  кэмнэрин көрбөтөх, кэлиҥҥи 20-25 сылларга олорор, үүт-тураан, сэриитэ - охсуһуута суох кэмҥэ, биир күдьүстүк үөрэнэр, үлэлиир  көлүөнэ тахсан эрэр. Саҥа көлүөнэ. Бу биһиги бэйэлээх бэйэбит ыччаттарбыт, кэлэр кэскилбит, үүнэр көлүөнэбит, эрэлбит.  Бу дьон үлэһит буолар, кинилэр дьиэ-уот тэринэр, норуот хаһаайыстыбатын, урбаан араас салааларыгар үүнү-тэһиини тутар кэмнэрэ – билиҥҥи бириэмэ буолар. Саҥалыы тыынынан, саҥалыы көрүүнэн, саҥалыы салайтаран. Саҥардыллыбыт Конституциялаах...

1993 сыллаахха ылыныллыбыт Конституцияҕа уларытыылары киллэрэр уолдьаста, олох биир сиргэ турбат, Аан дойдуга ити кылгас кэм иһигэр сорох өйдөбүллэр "атахтан төбөҕө" эргийдилэр. Холобур, дьиэ кэргэн, ыал буолуу сыаннастара, сэрииттэн тэскилээн норуоттар сиртэн сиргэ күүстэринэн көһүүлэрэ, тугу барытын харчынан кэмнээһин, историяны токурутуу... Барытын көрө-истэ олоробут, туох буола турарын. Итини таһынан 1993 сыллар иннилэригэр-кэннилэригэр "тимир быыһы арыйан международнай сыһыаҥҥа" киирээрибит Конституциябыт сорох ыстатыйаларын онно сөп түбэһиннэрбиппит, арҕааҥҥы "доҕотторбут" консультациялааннар "сымнатан" биэрбиппит да баар суол, мэлдьэх буолбатах. Ити "консультааннар" билигин да суох буолбатахтар, Конституцияҕа киириэхтээх саҥа ыстатыйалар Арассыыйа судаарыстыбатын тутулун бөҕөргөтөр, норуоту түмэр түгэннэрин утаран, араастаан уларытан, дьоҥҥо сыыһа өйдөбүлү биэрэ сатыыллар, хайдыһыыны таһаараллар.

Төрүт Сокуоммутугар киирэр уларытыылар биһиги дойдубутун Күүстээх Держава быһыытынан өссө бөҕөргөтөр дьылҕалаахтарын өйдөөн туран үгүстэр өйүөхтэрэ диэн бүк эрэллээхпин. Санаан да көрдөххө, хайа салайааччы, хайа киһи, төрөппүт  дойдубут  ыһылларыгар-тоҕулларыгар, мөлтүүрүгэр баҕарыай, олорор мутугун кэрдиниэй?!  Аан дойду экономическай, политическай систиэмэтэ олус күүскэ уларыйда, сороҕор сатарыйда да диэххэ сөп, өссө туох- туох буолан иһиэ биллибэт. Онтон барытыттан көмүскэллээх буолуубут - күүстээх, дьиэк киллэрбэт Төрүт Сокуоммут – Конституциябыт!

Кэмниэ кэнэҕэс, хомнуо хойут олох саҥа Төрүт Сокуон –Конституция оҥоһуллуутугар бу уларыйыылар бастакы олук буолуохтара дии саныыбын.

Сөпкө быһаарыммыппытын бириэмэ бэйэтэ көрдөрүө, – диэн Андрей Михайлович санаатын үллэһиннэ.