Ил Түмэҥҥэ

 Соруктар - хонтуруолга

Сүбэ мунньахха  норуот дьокутааттара, Ил Түмэн сис кэмитиэттэрин бэрэссэдээтэллэрэ, СӨ министиэристибэлэрин уонна биэдэмистибэлэрин салайааччылара, Муома улууһун дэлэгээссийэтин бэрэстэбиитэллэрэ кытыннылар.

Санаттахха, Ил Түмэн Ыччат дьыалаларыгар, физическэй култуураҕа уонна спорка сис кэмитиэтэ 2021 сыл муус устар 2 күнүгэр «Спорт – олох нуормата» национальнай бырайыак чэрчитинэн Хонуу сэлиэнньэтигэр көһө сылдьар төгүрүк остуолу тэрийэн ыыппыта. Үс хонуктаах үлэ түмүгүнэн оробуочай бөлөх чилиэннэрэ муниципалитеттар эбийиэктэрин көрбүттэрэ. Ол түмүгэр оройуон социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын тирээн турар боппуруостарыгар мэктиэ суругу ылыммыта.

Киэҥ ыҥырыылаах мунньах кэмигэр мэктиэ сурукка киирбит этиилэр толорууларын Муома оройуонун баһылыга Дмитрий Аммосов, СӨ Тыатын хаһаайыстыбатын миниистирин солбуйааччыта Прокопий Романов, СӨ Үөрэҕин уонна наукатын миниистирин солбуйааччыта Владимир Тихонов билиһиннэрдилэр.

Дмитрий Аммосов норуот дьокутааттарыгар уонна СӨ Бырабыыталыстыбатыгар көһө сылдьар төгүрүк остуолу тэрийэн ыыппыттарыгар махтанна, бу тэрээһин кэннэ муниципалитеттар сүрүн туруорсар боппуруостара быһаарыллан эрэллэрин бэлиэтээтэ. Чуолаан Сааһыыр, Хонуу, Кулун Өлбүт сэлиэнньэлэригэр дизельнэй электростанциялар тутуллан үлэҕэ киирдилэр.

Тыын боппуруоһунан сир баайын туһанааччылары кытта бииргэ үлэлээһин кыһалҕаларын ааттаата. Билиҥҥи туругунан бырамыысыланнай тэрилтэлэргэ 80-тан тахса лицензия бэриллибит. Бу боппуруоска сир баайын туһанааччылары кытта туһааннаах сөбүлэһиилэри түһэрсиигэ норуот дьокутааттарыгар көмөнү оҥороллоругар көрдөстө.

Маны сэргэ Дмитрий Аммосов Магадан трассатыттан Халыма өрүскэ уонна Хонуу сэлиэнньэтигэр диэри уһун болдьохтоох кыһыҥҥы суол тутуутун, элбэх кыбартыыралаах дьиэлэр хапытаалынай өрөмүөннэрин, билигин муниципалитет бырамыысыланнай сайдыы түһүмэҕэр киирбитинэн оҕо уһуйааннарын уонна оскуолаларын тутуулара ыытыллара наадатын эттэ.

Тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыыта

СӨ Тыатын хаһаайыстыбатын миниистирин солбуйааччыта Прокопий Романов быйыл сорох судаарыстыбаннай боломуочуйалары толорууга 94 мөл. 603 тыһ. солк., таба иитиитигэр 76 мөл. 764 тыһ. солк. үп-харчы көрүллүбүтүн туһунан иһитиннэрдэ. Итинтэн билигин 63,2 мөл. солк. үбүлээһиҥҥэ тиэрдиллибит. Ол иһигэр сылгы иитиигэр  - 1,4 мөл. солк., сүөһү иитиигэр  - 1 мөл. 125 тыһ. солк.

Тыа хаһаайыстыбатын миниистирин солбуйааччыта Муома оройуонун бары хаһаайыстыбаларыгар таба, сылгы уонна ынах сүөһү ахсаанын эбиллиитигэр үтүө түмүктэрдээҕин бэлиэтээтэ. Ол курдук, ынах сүөһү ахсаана  - 97 %, убаһа уонна биэ ахсаана -  111 % үрдээбит таһымҥа тиийбит.  Санатан эттэххэ, Муомаҕа саамай элбэх таба ахсаанын 1990 сыллаахха ситиһиллибитэ, 31 тыһ. тахса төбөнөн эбиллибитэ. 2023 сылга биир дьиэ табатын төбөтүгэр бэриллэр субвенция 7% улаатыаҕа. Таба иитиитигэр сүрүн кыһалҕанан Прокопий Романов хаһаайыстыбалар бытарыйыыларын чопчулаата. Уопсайынан, оройуон сөптөөх өйөбүлү ыларын эттэ.

Салгыы Прокопий Романов СӨ Тыатын хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ төгүрүк остуолга киирбит этиилэринэн уонна сүбэлэринэн ыыппыт үлэтин сырдатта. Ол курдук, биэдэмистибэ таба уонна сылгы иитэр базалар күрүөлээһиннэрин тутуутугар үп-харчы көрөргө сорудахтаабыта.

2022 сылга Муома улууһун табаһыттарын матырыйаалынай-тэхиниичэскэй базаларын сайыннарыыга куонкурус түмүгүнэн 110,95 мөл. солк. тахса, ол иһигэр федеральнай бүддьүөттэн 71,95 мөл. солк. көрүллүбүт.  Муома оройуонун нэһилиэнньэтигэр концентрированнай уотурбаны  тиэйиигэ мэктиэ сурук чэрчитинэн өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн 480 төбө куурусса, 9 төбө сибиинньэ тиэйиилэрин ороскуотун толуйууга 1 мөл. 600,3 тыһ. солк. тиэрдиллибит.

Хамнас үрдэтиитэ

Маны тэҥэ көһө сылдьар төгүрүк остуол түмүгүнэн СӨ Тыатын хаһаайыстыбатын министиэристибэтигэр өрөспүүбүлүкэ нэһилиэктэригэр үлэлиир тыа хаһаайыстыбатын исписэлиистэрин хамнастарын үрдэтэр туһунан боппуруоһу көрөргө этии киирбитэ. Прокопий Романов иһитиннэрбитинэн, 2022 сыл тохсунньу 1 күнүнээҕи уонна муус устар 1 күнүнээҕи туругунан тыа хаһаайыстыбатын бары исписэлиистэригэр уонна бэтэринээрийэ үлэһиттэригэр хамнас 10,2% үрдээбит. Түмүк этиигэ бу сыл сэтинньи 16 күнүттэн ахсынньы 5 күнүгэр диэри субсидия ылааччыларга эрэгийиэннээҕи сүүмэрдээһин ыытыллыбытын, ол чэрчитинэн 2024 сылга спорт национальнай көрүҥнэригэр спортивнай сааланы тутууга Муома улууһун дьаһалтата сайаапка түһэрбитин бэлиэтээтэ. Биэдэмистибэлэр икки ардыларынааҕы хамыыһыйа мунньаҕа сыл бүтүөр диэри ыытыллара күүтүллэр.

СӨ Үөрэҕин уонна наукатын миниистирин солбуйааччыта Владимир Тихонов  Хонууга 240 миэстэлээх оскуола-оҕо уһуйаанын уонна Сааһыырга 80 миэстэлээх оҕо уһуйаанын тутуутун хаамыытын туһунан иһитиннэриини оҥордо. Төгүрүк остуолга биэдэмистибэҕэ бу эбийиэктэри Саха Сирин инвестиционнай бырагырааматыгар киллэрэргэ сорудахтаммыта.

Кини этэринэн, Саха Өрөс­пүүбүлүкэтин үөрэх тэрилтэлэрин эбийиэктэрин реконструкциялааһыннарын, тутууларын уочаратын быһаарыы бэрээдэгинэн, Хонууга 185/240 миэстэлээх оскуола-оҕо уһуйаанын дьиэтин тутуута 68 №-дээх реестргэ киллэрилиннэ. Эбийиэк тутуутун сыаната  - 1 млрд 450,64 мөл. солк. Ону тэҥэ 2025 сыллааҕы «СӨ үөрэҕириитин сайыннарыы» судаарыстыбаннай бырагыраамаҕа киллэриллибит. Иккис эбийиэк – Сааһыырга 80 миэстэлээх оҕо уһуйаанын тутуута  СӨ Үөрэҕин уонна наукатын министиэристибэтин үөрэх эбийиэктэрин тутуутун былааныгар уонна 2027 сыллааҕы «СӨ үөрэҕириитин сайыннарыы» судаарыстыбаннай бырагыраамаҕа киллэриллибит. Эбийиэк тутуутун сыаната  - 434,90 мөл. солк.

Киэҥ ыҥырыылаах мунньах кэмигэр СӨ Үөрэҕин уонна наукатын миниистирин солбуйааччыта муниципалитеттарга бырайыактыыр-сметнэй докумуоннары бэлэмнииргэ, эбийиэктэр судаарыстыбаннай экпертиза үчүгэй түмүктэрин ыларга уонна биэдэмистибэҕэ ыытарга көрдөстө. Дьүүллэһии түмүгүнэн оройуон дьаһалтата наадалаах докумуоннары барытын бэлэмнээбит, ол эрээри тэхиниичэскэй кыһалҕалар баалларыттан туһааннаах иһитиннэрии биэдэмистибэҕэ тиэрдиллибэтэҕэ билиннэ. Түмүгэр өрүттэр өссө төгүл уустук балаһыанньаны хаттаан көрөллөрүгэр быһаардылар. Муниципалитеттар бэлэм докумуоннаах эбийиэктэри тутууга хаттаан сайаапка ыытыахтара, оттон биэдэмистибэ  эбийиэктэр тутууларын уочараттарын көрүөхтэрэ. Дакылаатчыттарга чуолкайдыыр ыйытыктары норуот дьокутааттара Елена Голомарева, Юрий Баишев, Сахамин Афанасьев, Владимир Чичигинаров, Геннадий Васильев биэрдилэр.

Ыйытыктар, бэргэн этиилэр

 Киэҥ ыҥырыылаах мунньах түмүгүнэн, парламентарийдар көһө сылдьар төгүрүк остуолга киирбит этиилэр уонна сүбэлэр үгүстэрэ толоруллубуттарын, сороҕо үлэҕэ сылдьарын бэлиэтээтилэр. Норуот дьокутааттара Саха Сирин Бырабыыталыстыбатын чилиэннэригэр киирбит этиилэри уонна сүбэлэри толорууга ыыппыт үлэлэрин-хамнастарын иһин махтаннылар.

Сахамин Афанасьев Ил Түмэн уонна Бырабыыталыстыба сир баайын туһаныы, геологическай-чинчийэр уонна сиртэн хостонор баайы хостооһун боппуруостарыгар сомоҕолоһон үлэлииллэригэр этии киллэрдэ. Кини айылҕа баайын хостуур тэрилтэлэри, общиналары кытта хардарыта сыһыаннаһыы стратегиятын оҥорон таһаарар, нэһилиэнньэҕэ уопсастыбаннай аһаҕас истиилэри ыытыы наадатын эттэ. Кини 2023 сыл бастакы эбэтэр иккис кыбаарталыгар бу боппуруоска айылҕа баайын бөдөҥ туһанааччылары кытта туспа сүбэ мунньаҕы ыытарга, ону сэргэ «Муома» национальнай паарканы тэрийэр үлэни салгыырга этии киллэрдэ.

Владимир Чичигинаров Аартыка оройуоннарын каадырдарын хааччыйыы боппуруостарыгар болҕомтотун уурда. Кини 2023 сыллаахха Аартыка зонатыгар аҕыйах ахсааннаах уонна ыраах сытар нэһилиэнньэлээх пууннарга бастакы мэдиссиинэ көмөтүн тэрийии пилотнай бырайыагын олоххо киллэрии саҕаламмытын иһитиннэрдэ. Мобильнай биригээдэ өрөспүүбүлүкэтээҕи киинэ тэриллэрин туһунан эттэ. Онуоха оройуоҥҥа суһал көмө боппуруостарын быһаарыыга гинекология уонна хирургия исписэлиистэрэ наадаларын ыйда.

Елена Голомарева үөрэх эбийиэктэрин тутуу боппуруоһун суһаллык быһаарарга наадатын туһунан эттэ. Киэҥ мунньаҕы түмүктээн туран,  Михаил Гуляев Муома улууһун олохтоохторун уустук кэмҥэ өйөөбүттэрин иһин СӨ Бырабыыталыстыбатын чилиэннэригэр махталын биллэрдэ. Кини Аартыка ураты култууралаах, айылҕалаах, үгэстэрдээх Муома улууһун баһылыгар Дмитрий Аммосовка эппиэттээх үлэтигэр ситиһиини, туруоруллубут сыаллары уонна соруктары ситиһэригэр баҕарда.

«Бүгүн көрсүһүү түмүгүнэн ылыллыбыт быһаарыыларга олоҕуран,  министиэристибэлэри уонна биэдэмистибэлэри кытта ыкса үлэлэһиэххэ наада. Үлэ түмүгэ оройуон баһылыгын үлэтиттэн уонна тус бэйэтиттэн олус тутулуктаах. Биһиги, норуот дьокутааттара, эһигини өрүү өйүөхпүт», - диэн түмүктээтэ Михаил Гуляев.