Издательский дом Редакция Подписка
Погода в Якутске: . -14 oC

Ааспыт сыллар үлэҕэ үтүө үгэстэрэ умнуллуо суохтаахтар, бастыҥ уопут быһыытынан туһаныллыахтаахтар итиэннэ аныгы технологиянан байытыллан, үлэ култууратын тупсарыахтаахтар, үрдүк көрдөрүүлэргэ сирдиэхтээхтэр. Онон мин бүгүн Хаҥалас улууһугар Сергей Ксенофонтов баһылыктаах сылгы иитэр биирдэм хаһаайыстыба хайдах тэринэн үлэлии-хамсыы олорорун туһунан кэпсиэхпин баҕарабын.

Ааспыт сыллар үлэҕэ үтүө үгэстэрэ умнуллуо суохтаахтар, бастыҥ уопут быһыытынан туһаныллыахтаахтар итиэннэ аныгы технологиянан байытыллан, үлэ култууратын тупсарыахтаахтар, үрдүк көрдөрүүлэргэ сирдиэхтээхтэр. Онон мин бүгүн Хаҥалас улууһугар Сергей Ксенофонтов баһылыктаах сылгы иитэр биирдэм хаһаайыстыба хайдах тэринэн үлэлии-хамсыы олорорун туһунан кэпсиэхпин баҕарабын.

Бастакы билсиһии

Бу хаһаайыстыбаҕа мин аан бастаан быйыл саас, Дьокуускай куорат олохтооҕо Степан Михайлов ыҥырыытынан, тахса сылдьыбытым. Сылгы баазатыгар тиийэн, Сергей Ивановиһы, хаһаайыстыбаны иилиир-саҕалыыр Самсон Васильевич Чупровы кытары көрсүбүтүм, үлэлэрин-хамнастарын билсибитим. Уолдьах ити кэмҥэ Сергей Ксенофонтов сылгыһыт Иван Сивцевтиин атыырдары үөрдэриттэн араараннар, анал далларга хаайаннар, эбии аһатан туруорар этилэр. Ону көрөммүн, бэркэ дьаһаммыккыт диэн хайҕаабытым. Даҕатан эттэххэ, Иван Сивцев Өймөкөөнтөн кэлэн үлэлии сылдьар, дойдутугар сылгыһыттаабыт, Дьөһөгөй оҕотун көрүүгэ уопуттаах киһи эбит этэ. Сылгы баазата, дьиэлэрэ-уоттара, даллара, хаһаалара бэрт үчүгэйдик оҥоһуллубуттарын бэлиэтии көрбүтүм.

Уолаттар сылгыны үөрдээн иитиигэ племенной хаһаайыстыба буолуохтарын баҕаралларынан туһунан эппиттэрэ. Мин онуоха ханнык тэрээһиннэр ирдэниллэллэрин, зоотехническэй учуот хайдах ыытылларын итиэннэ ханнык зоотехническай форма туох сыаллаах туһанылларын туһунан быһааран биэрбитим, племенной үлэ сыалын-соругун кэпсээбитим. Бастатан туран, үөрдэринэн төрүөх учуотун ыытарга сүбэлээбитим. Итиэннэ күһүн, балаҕан ыйыгар, сылгы уойбут кэмигэр сылгылар тас көрүҥнэрин быһаарарга тэриллэр бонитировканы ыытарга итиэннэ тобуруола түһэрэргэ эппитим, онно табыллар буоллаҕына, бэйэм кэлэн көрдөрөн биэрэргэ, көмөлөһөргө тылламмытым.

Борис_3.jpg

Тобуруо наадата

Дьэ онон, балаҕан ыйын 27 күнүгэр Самсон Чупровтуун баазаҕа тахсыбыппыт. Биһиги тиийиэхпит иннинэ, Сергей Ивановичтаах атыырдарын үөрдэрин сорохторун далларга хаайталаан, бонитировкалыырга бэлэмнээбит, сылгыларга нүөмэрдэри түһэрэргэ аналлаах тимир тобуруолары оҥорторбут этилэр. Ол тимирдэринэн сылгылар төрөөбүт сылларын санныларын хаптаҕайыгар, онтон нүөмэрдэрин самыыларыгар түһэртээбиппит, салгыы хас биирдии сылгы орто кээмэйин ылаттаабыппыт. Анал тэтэрээт оҥостон, ону барытын бэлиэтээн испиппит. Ити курдук атыырдары уонна кинилэр биэлэрин, быйыл кыһын иитиигэ хаалларыллар тыһы убаһалары уонна үс ат убаһаны тобуруонан бэлиэтээбиппит.

Билигин сылгыларга микрочиип кэтэрдэр ирдэнэр эрээри, племенной сылгыларга хас сыл аайы ирдэнэр төрүөҕү биэриигэ силиэксийэ сыанабылын оҥорорго маннык тобуруо ыраахтан көрөргө олус наада. Сылгыһыт ити нүөмэрдэринэн тэйиччиттэн көрөн, ханнык биэ хаһан төрөөбүтүн эбэтэр кулунун кэбиспитин, кулуна өлөн төрөөбүтүн уо.д.а. бэлиэтэнэр кыахтанар. Оттон тобуруо суох түбэлтэтигэр, төрүөх учуотун ыытарга, хас биэ төрөөтөҕүн ахсын үөрүттэн арааран үүрэн аҕалан, сиэгигэ хаайан, чиибин көрөргө элбэх түбүк-садьык эрэйиллэр, ону таһынан уулаах, хоруотуу сылдьар уонна саҥа төрөөбүт биэлэри мээнэ аймыыр охсуута улахан буолар.

Биэлэр ыам ыйыгар төрүүллэринэн үрдүк племенной сыанабылы ылаллар. Саха боруодатыгар саамай тулуурдаах биэлэр уонна буоһатымтыа атыырдар бу ирдэбилгэ сөп түбэһэллэр. Сылгыһыт Иван Сивцев саас атыыр үөрдэринэн биэлэр хаһан төрөөбүт учуоттарын бэрт кыһамньылаахтык оҥорбут, онон көрдөххө, бэс ыйын 1 күнүгэр диэри төрүөх бүппүт эбит. Бу олус наадалаах докумуон буолар, тоҕо диэтэххэ, төрүөх көрдөрүүтүн үс сыллаах учуотун түмүгэр тирэҕирэн, кэлэр өттүгэр олохтоох усулуобуйаҕа сөп түбэһэр, тулуурдаах сылгылар быһаарыллыахтаахтар уонна бастыҥ атыырдар, биэлэр оҕолоро талыллан иитиигэ хаалларыллан иһиэхтээхтэр.

Туспа аһатыы туһата

Хаһаайыстыба барыта сүүсчэкэ сылгылаах. Ити иһигэр 52 биэ, 5 тыһы тиҥэһэ, 15 тыһы убаһа уонна үс ат убаһа, биэс көлүүр ата уонна айааһаммыт соноҕос бааллар. Алта атыыр үөрэ баарыгар 43 биэ учуоттаммыт, олортон барыта 31 убаһа ылыллыбыт, биир убаһаны эһэ тардыбыт, биир убаһа “хаалаах” төрөөн, тумнастыбыт. Инньэ гынан, быйыл төрүөҕү ылыы 76 %-ҥа тэҥнэспит. Бу – үчүгэй көрдөрүү! Хаһаайыстыба баһылыга Сергей Иванович урут Сэбиэскэй былаас саҕана олохтоммут бастыҥ уопукка тирэҕирэн ситиспит ситиһиитэ!

Оччолорго Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ төрүөҕү ылыыга сыллата өрөспүүбүлүкэ улуустарынан таһаарыллар күрэхтэһиини тэрийэрэ. Дьэ онно бастаары хас улуус, сопхуос уонна отделение ахсын кулуну ылыыга бастыҥ көрдөрүүлээх сылгыһыттар үлэлэрин уопута тарҕатыллара. “Бастыҥ уопут” диэн анал сиэрийэнэн брошюралар бэчээттэнэллэрэ. Холобур, мин, 1980-с сыллардаахха үөрэҕи бүтэрэн саҥа үлэлээн эрэр эдэр исписэлиис, ити сиэрийэнэн тахсыбыт М.Г. Охлопков “Эдэр сылгыһыкка сүбэ”, Г.И. Оконешников “Сылгыһыт” уонна И.С. Соловьев “Олоҕум сүрүн үлэтэ” диэн дьоҕус кинигэлэрин ыламмын, үлэбэр ыйынньык оҥостубутум. Бу кинигэлэргэ саас атыырдары үөрдэриттэн арааран аһатыы ньымата көдьүүстээҕин туһунан сырдатыллар. Чуолаан бу ньымаҕа тирэҕирэннэр, кулун дьыалабыай тахсыытын 80-100 %-ҥа тиэрдэннэр, элбэх сылгыһыт Социалистическай Үлэ Дьоруойдара, Ленин, “Үлэ Кыһыл Знамята”, «Бочуот знага» уордьаннар кавалердара, Судаарыстыбаннай Бириэмийэлэр лауреаттара, бэтилиэккэ (биэс сыллаах үлэ түмүгүн) бастыҥнара, Социалистическай куоталаһыы кыайыылаахтра о.д.а. буолбуттара. Дьэ бу уопуту сөргүтэн, Сергей Ксенофонтов туспа далларга тутан, эбии аһаппытын түмүгэр атыырдар даҕаны, биэлэр даҕаны кыстыгы үчүгэй туруктаах туораабыттар, кулун дьыалабыай тахсыыта 76 % буолбут.

Сылгы_1.jpg

Сиэги суолтата

Хаһаайыстыба сылгылары хаайар хааччахтара, хаһаалара, сылгылары сэлииргэ, хаан ыларга, кээмэйдииргэ уонна тобуруону түһэрэргэ аналлаах сиэгитэ (раскол) барыта бөҕө-таҕа итиэннэ үлэлииргэ бэрт тупсаҕай ганы оҥоһуллубут.

Сиэги уһун уонна киэҥ буоллаҕына, сылгы мөхсөн аанньа кээмэйдэппэт, эгэ, хааны сүгүн ылларыа, укуоллатыа дуу? Аны сылгылары сиэги уйаларыгар киллэрэн быыһыырга, сорохтор аһар-сабар мастара синньигэс эбэтэр олус уһун буолан, сылгыны эчэтэрэ эмиэ тахсааччы. Эбиитин сорох хаһаайыстыбаларга сылгы үөрүн хааччахха үүрэн киллэрэргэ, ыттар үрэ-үрэ күөйэннэр, сылгылары аймааннар, көмөлөһүөхтээҕэр мэһэй-таһай буолаллара үгүс. Оттон бу хаһаайыстыба далларын, хааччахтарын оҥоһуулара барыта уурбут-туппут курдук, сиэгилэрэ орто сылгыга анаммыт, ыттара сылгылары төрүт үрбэттэр. Дьиҥинэн, сылгыһыт ыта сылгыны төрүт үрүө суохтаах, маны сылгы хаһаайыстыбатын тэринэр дьон хайаан даҕаны учуоттууллара наада.

Үгэс умнуллубат

Ааспыт сыллар үлэҕэ үтүө үгэстэрин туһанан, олохтоохтук оҥостон үлэлиир буоллахха, ситиһиилэр даҕаны сиэттиһэн иһиэхтэрэ. Быйыл Сергей сылгыһытынан биир дойдулааҕын, Үөһээ Бүлүүттэн Владислав Максимовы ыҥыран үлэлэтэн эрэр эбит. Сылгыга сыһыаннаах, иҥнэн-тоҥнон турбат, сатабыллаах, түргэн-тарҕан туттунуулаах эдэр киһини инники былааннаах үлэҕэ тирэх буолууһу диэн сыаналаатым.

Хаһаайыстыба сылгытын ахсаанын өссө элбэтэн, селекция наукатын ньымаларын туһанан, үрдүк хаачыстыбалаах сылгылары ууһатар племенной хаһаайыстыбата буоларга сыал-сорук туруорунан ити курдук үлэлии-хамсыы сылдьар.

Борис ПОТАПОВ, сылгы учуонайа, АПК бочуоттаах үлэһитэ

  • 0
  • 0
  • 0
  • 0
  • 0
  • 0

Комментарии (0)

Никто ещё не оставил комментариев, станьте первым.

Оставьте свой комментарий

  1. Опубликовать комментарий как Гость.
Вложения (0 / 3)
Поделитесь своим местоположением
Лента новостей

Суоппар буолар уустугурда

Муус устар 1 күнүттэн байаҥкамаат бэбиэскэтиттэн куотунар дьону тырааныспары ыытар…
28.03.24 17:19
Лента новостей

Интерактивнай быыстапка

«Арассыыйа – Мин устуоруйам» мультимедийнай устуоруйа пааркатыгар кулун тутар 20 күнүттэн…
28.03.24 16:23