Үлэлээх буолуу

Судаарыстыба өттүттэн өйөбүллэр

Үгүстэр үлэлэрэ-хамнастара тохтоото. Маны тэҥэ, киллэрэр үптэрэ-харчылара таҥнары түстэ. Экспердэр этэллэринэн, дойдуга хас төрдүс хампаанньа киллэринэр үбэ 44% аччаабыт уонна салгыы таҥнары түһэр кутталлаах. Урбаанньыттар ортолоругар ыйытык оҥорбуттарыгар, 63% моҥкурууттуур кутталлаахтарын туһунан эппиттэр.

Биллэн турар, мантан инньэ дохуоттара аччаабыт урбаанньыттар үлэһиттэрин ахсаанын аччатарга күһэллиэхтэрэ. Ити дойдуга дьарыга суох киһи ахсаана үрдүүрүгэр тиэрдиэҕэ.

Бу эйгэни судаарыстыба өттүттэн өйүүр ханнык дьаһаллар ылыллыбыттарыгар тохтуохха. Россия Президенин Владимир Путин сорудаҕынан, дойду Экономическэй сайдыытын министиэристибэтэ бастакы уочарат ханнык салааларга аадырыстаах көмөнү оҥорор испииһэгин бэлэмнээбитэ. Ол испииһэккэ сөмөлүөтүнэн таһыы, култуура, сынньалаҥы тэрийэр тэрилтэлэр (спортивнай, тренажер, фитнес саалалара), туристическай агентстволар уонна бу эйгэ атын тэрилтэлэрэ, гостиница бизнеһэ, уопсастыбаннай аһылык, эбии үөрэхтээһин, судаарыстыбаннайа суох конференциялары уонна быыстапкалары тэрийэр, нэһилиэнньэҕэ олох-дьаһах өҥөлөрүн оҥорор тэрилтэлэр киирбиттэрэ. Кинилэргэ НДС-тан ураты бары нолуоктарга, судаарыстыбаннай бюджеты таһынан фондаларга алта ыйга нолуок, куортам төлөбүрдэригэр, усунуоһу угууга, кредиккэ быстах кэмҥэ тохтобул, о.д.а. судаарыстыба өттүттэн өйөбүл оҥорорго дьаһаллар ылыллыбыттара.

Өрөспүүбүлүкэбитигэр кулун тутар 24 күнүгэр итиннэ аналлаах Ил Дархан 1075 №-дээх Ыйааҕа тахсыбыта. Бэс ыйын 1 күнүгэр диэри туризм, гостиница, уопсастыбаннай аһылык, доруобуйа харыстабылын, үөрэҕирии, култуура уонна спорт, олох-дьаһах өҥөлөрүн оҥорор тэрилтэлэргэ нолуоктарын судургутутуллубут ситиминэн төлүүр гына дьаһал ылыллыбыта.

Маны таһынан, гостиница уонна уопсастыбаннай аһылык эйгэлэригэр бизнеһинэн дьарыктанааччылар эмиэ ити болдьоххо диэри баайга-дуолга нолуогу төлүүртэн босхолоннулар. Пассажирдары таһар тэрилтэлэр уонна чааһынай предпринимателлэр бэс ыйын 1 күнүгэр диэри тырааныспар нолуогун төлүөхтэрэ суоҕа. 2020 сыл муус устар 1 күнүгэр диэри сир нолуогар, страховка усунуоһугар, куортамҥа эмиэ чэпчэтиилэр көрүллүөхтэрэ.

Бизнес эйгэтигэр былааннаныллыбыт бэрэбиэркэлэр тохтууллар. Өрөс­пүүбүлүкэбитигэр 0% чэпчэтиилээх кредити биэриинэн Сбербаан уонна ВТБ бааннар дьарыктаныахтара. Муус устар ыйга аччыгый уонна орто бизнескэ судаарыстыба өттүттэн өйөбүл эбии дьаһалларын туһунан Ил Дархан Ыйааҕа эмиэ тахсан турар.

Үгүс дьоҥҥо үлэ миэстэтин таһаарааччы урбаанньыттарбыт бу уустук кэмҥэ хайдах буолаллара быһаарыыны төһө түргэнник ылыналларыттан тутулуктааҕын, инникини өтө көрөн үлэлиир наадатын туһунан күөх экранынан өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Кирилл Бычков этэн турар. Кини Сахабыт сиригэр бизнес маннык чэпчэкитэ суох кэмҥэ актыыбынай позициятын ыһыктыбатаҕын, быһыыны-майгыны учуоттаан үлэлииллэрин туһунан бэлиэтээбитэ. Ол курдук, үгүстэр маска тигиитинэн, хантаактаспакка эрэ бородууктаны, аһы-үөлү, табаары тиэрдиинэн дьарыктанан эрэллэр.

 Оҥорон таһаарааччыларга болҕомто наада

 Ол эрээри хайа баҕарар докумуоҥҥа сорох түгэннэр кыайан учуоттаммакка хаалыахтарын эмиэ сөп. Ол итэҕэһи-быһаҕаһы күн-дьыл эрэ көрдөрөр. Хас да урбаанньыттан билиҥҥи уустук кэмҥэ хайдах дьаһаммыттарын, билиҥҥи балаһыанньаларын туһунан ыйы­талаһа сырыттыбыт. 

Ольга Григорьева, «Сделано в Якутии» предпринимателлэр Ассоциацияларын бэрэссэдээтэлэ, «Көмүлүөк» тэрилтэ салайааччыта:

— Сыл аҥаарын анараа өттүгэр урбаан­ньыттар бииргэ сүбэ­лэһэн-амалаһан үлэ­­­лээри-хамсаары Ассо­­циация тэрийбиппит. Кэмиттэн кэмигэр видеосибээһинэн тахсан, баар балаһыанньаны ырытыһабыт. Онон ити уопсастыбаннай түмсүү аатыттан санаабын этэрим оруннаах дии саныыбын.

Ол курдук, олохтоох оҥорон таһаарыы урукку да өттүгэр күчүмэҕэйдэри көрсөрө. Билиҥҥи уустук балаһыанньаҕа баары баарынан эттэххэ, сорох тэрилтэлэр моҥкурууттуур, эстэр быһыыга-майгыга тиийэн эрэллэр. Биһиги сакаастарынан, хантараагынан үлэлии-хамсыы олорбуппут. Билэргит курдук, күүппэтэх өттүттэн балаһыанньа соһуччу уларыйда. Кыайыы күнүн сакааһын тугу да быраҕан туран толоруохпут.

Билигин харантыыны тутуһаммын, дьонум үлэлээбэккэ, дьиэлэригэр олороллор. Онон оҥорон таһаарыыбыт тохтоон, атахтанан турар. Онлайн табаары тиэрдиини тэрийэр былааннаах этибит. Онтубут табыллыбата. Тоҕо диэтэргин, итиннэ 4-5 киһи (суоппар, кыладыапсык, товаровед уонна атыылааччы) үлэлии тахсыан наада. Инньэ гынан табыллыбат. Аһы-үөлү уонна бастакы туттуллар малы-салы тиэрдиилэр эрэ көҥүллэммиттэрэ.  

Оттон атын оҥорон таһаарааччылар матырыйаалларын, сырьеларын өрүс суола сабыллыан иннинэ аҕалтаран кэбиһээччилэр. Онтулара тохтоон хаалла. Сотору суол сабыллыаҕа. Аны доллар курса үрдээн хаалла. Сырье атыылаһааччы дьон үлэлэрэ-хамнастара итинтэн улахан тутулуктаах. Онон итинник уустук эмиэ баар. Производствонан дьарыктанааччыларга бары өттүнэн ыарахан кэм үүннэ.

Үлэһиттэрбитигэр хамнас төлөөһүнүн боппуруоһа биһиги иннибитигэр сытыытык турар. Үлэ тохтоотоҕуна, дохуот киирбэт буоллаҕа. 20-50 үлэһит да буоллун, массыынабытын, малбытын-салбытын да атыылаан тураммыт, төлүүр балаһыанньа үөскээри гынна. Судаарыстыба өттүттэн итиннэ өйөбүл баара буоллар диэн баҕалаахпыт.

Оҥорон таһаарааччылар Сбербаан уонна ВТБ баан биэрэр 0% чэпчэтиилээх кредитин ылар бырааппыт суох. Тоҕо диэтэргин, дойду бырабыыталыстыбата оҥорбут испииһэгэр киирсибэтэхпит. Ол эрээри маннык уустук балаһыанньаҕа кредити ылааччы суоҕун кэриэтэ буолуоҕа дии саныыбын. Ити кредиккин эмиэ төлүөххүн наадалаах. 

Эмиэ тустаах испииһэккэ киирсибэккэбит, үлэлээбэккэ олороммут эрэ, нолуоктарбытын, усунуостарбытын кэмигэр төлүөхтээхпит. Саамай уустук балаһыанньаҕа оҥорон таһаарааччылар хаалан хааллыбыт. Маны үрдүкү салалта өйдүөҕэ диэн эрэнэбит. 

Онон өрөспүүбүлүкэ оҥорон таһаа­рааччыларын ааттарыттан туох баар ирдэбиллэри тутуһан, табаары дьиэҕэ тиэрдиини көҥүллүүллэрин көрдөһөбүт. Маны таһынан дойду бырабыыталыстыбата оҥорбут испииһэгэр киллэрэллэрин туруорсабыт. Судаарыстыба өттүттэн производствоҕа күүстээх болҕомто ууруллара хайаан да наадалаах.

Сап саҕаттан салҕанан...

Марианна Андреева, «Орто дойду» туристическай комплекс, гостиница салайааччыта:

— Биһиги «Орто дойду» туристическай комплекспыт үлэтин бэс ыйын 1 күнүгэр диэри тохтотон турабыт. Дьиҥэр, ити бөдөҥ куораттарга баар сынньалаҥ базаларыгар туһуланар буолуохтаах. Биһиэнэ куораттан тэйиччи сытар кып-кыра комплекс буоллаҕа.

Үлэһиттэрбитин төлөбүрдээх уоппус­каҕа ыыталаатыбыт. Кинилэргэ тугу кыайарбытынан көмө, өйөбүл буола сатыыбыт. Үлэһиттэрбит билиҥҥи уустук балаһыанньаны өйдүүллэр. Харабылбыт үлэлии олорор.

Предпринимательство министиэристибэтэ өйөбүл, көмө буола сатыыр. Урбаанньыттартан этиилэрбитин хомуйда. Син биир ким да биһиэхэ босхо үп-харчы биэрбэт. Ол өйдөнүллэр. Онон салгыы хайдах буоларбытын, этэргэ дылы, ким да, туох да билбэт. Төһө да 0% буоллар, кредит ылар кыахпыт суох.  

Гостиницабытын кулун тутар 28 күнүгэр үлэтин тохтоппуппут. Кистээбэккэ эттэххэ, бизнескэ билигин сап саҕаттан салҕанар кэм. Онон тустаах министиэристибэттэн отельгытын коронавируһу кытта үлэлиир эмчиттэри уонна «Суһал көмө» массыына суоппардарын олордор обсерватор оҥороҕут дуо, сайаапкаҕытын ыытыҥ диэн этии киирбитэ. Онно тута сөбүлэспиппит. Бэйэбит бастайааннай үлэһиттэрбитин кытта кэпсэтии түмүгэр, үлэлииртэн аккаастаналларын биллэрбиттэрэ. Кинилэри эмиэ өйдүүбүт. Ол иһин туораттан үлэһиттэри булбуппут. Кинилэр гостиницаттан ханна да тахсыбаттар. Эмчиттэр уонна үлэһиттэр кытаанах ирдэбили толороллор, быраабыланы тутуһаллар. Анал таҥастаахтар, бэрчээккилээхтэр. Ол таҥастара, дьиэ иһэ дезинфекцияланар. Күҥҥэ үстэ кыраадыстаналлар.

Харчыбыт тобоҕунан обсерваторга анаан бородуукта атыыласпыппыт. Онтукайбыт бүтэн эрэр. Төлөбүрдэрэ киирдэҕинэ, эбии бородуукта атыылаһыахпыт.

Биллэн турар, обсерватордар тэриллиилэрэ коронавирус хайдах тэнийэриттэн тутулуктаах. Биһиги этэҥҥэ буоллар, вирус тарҕамматар ханнык диэн санаалаахпыт.

Предпринимательство министиэристибэтэ төһө да чэпчэкитэ суох буоллар, итинник этии киллэрбититтэн үөрэбит. Олох үбэ-харчыта суох олоруохпутунааҕар, киирбит төлөбүртэн үлэһиттэрбитигэр көмө-ама буолуохпут этэ.

 Балаһыанньа куһаҕана суох

 Петр Алексеев, «Стройград» маҕаһыын дириэктэрэ, урбаанньыт:

— Биһиги бытовой химияны атыылыыр буоламмыт, маҕаһыыммыт үлэлии турар. Онон балаһыанньабыт ку­һа­ҕана суох. Кистэл буолбатах, табаарбыт барыыта өссө улааппыт курдук буолла. Сүүрбэ биир үлэһиттээхпин. Хамнастарын кэмиттэн кэмигэр төлүү олоробун.

Ити маҕаһыыны таһынан гостиницалаахпын. Ол харантыын саҕаламмытыгар үлэтин тута тохтоппута. Мантан ыла үлэ-хамнас, атыы-эргиэн хайдах буоларын күн-дьыл көрдөрүө дии саныыбын.

 * * *

Ааҕааччыларым, көрбүккүт курдук, аччыгый уонна орто бизнескэ чэпчэкитэ суох кэм үүммүтэ көстөр. Судаарыстыба өттүттэн кинилэргэ өйөбүл, көмө оҥоһуллан, бу ыарахан кэми этэҥҥэ мүлчү түһэллэригэр баҕарыаҕыҥ.