Общество

Кытай кыайыылаах таактыката

“Ахсаан улахана мэлдьитин кыайыылаах буолбатах” диэччилэр көстүөхтэрин сөп уонна  онно Кытайы холобур туттуохтара. Кырдьык, урукку охсуһуулаах дьыллар уорҕаларыгар түүрдэр санаатахтарын аайы Кытайы сэриилээн ылаллара. Бэл, тоҥус-маньчжур, онтон да атын ас көбө биистэр кытайдары ат гынан миинэн, оҕус оҥостон көлүнэ сылдьыбыт кэмнэрдээхтэрэ. Дьиҥнээҕинэн, кытайдар кинилэри кытта хаһан да «олох эбэтэр өлүү» диэн бүтэһиктээх өргөһү ылынан кыргыспатахтара. Кинилэр атын таактыкалаахтара. Кыайтаран, өстөөхтөрүгэр бэринэллэрэ, кыайбыттар  Кытайга киирэн, онно олохсуйан, баһылаан-көһүлээн бараллара. Кытай 5 тыһыынча сыллаах историялаах суруктаах-бичиктээх, улуу култууралаах төрүт былыргы судаарыстыбалаах, киһи аймаҕы үгүс саҥаны айан, тутан, оҥорон байыппыт уһулуччулаах норуот буолар. Кытайы сэриигэ кыайбыттар, күннээҕи боростуой эйэлээх дэнэр олоххо кинини кытта хайдах да гынан тулуктаһар кыахтара суох буола түһэр. Ахсаанынан, үлэһитинэн, үйэлэргэ илдьэ кэлэн иһэр култууратынан сабырыччы баһыйан, ким кими кыайбыта биллибэт үлүгэрэ буолан хаалар балаһыанньата үөскүүр. Ол түмүгэр Кытайы сэриигэ кыайбыт омуктар, үйэни кыайар-кыайбат кэм иһинэн, кытай солкотугар сууланартан, кини тылынан саҥарартан атыны билбэт, аахайбат буола ньирэмсийэн, маанымсыйан, кытай үөрэҕэр, култууратыгар самнары баттатан, бэйэлэрэ ким-хайа буолалларын умнан кэбиһиэхтэригэр диэри кытай буола симэлийэн хаалаллара. Кытай туох да хаана-сиинэ суох өстөөхтөрүн итинник кыайбыта эрэ баар буолара. Халыҥ ахсааннаах норуот күүһэ итинник ньуолбар эрээри, сууһарыылаах буолар.

Улахан омук тыынын уйуохха наада

Манна даҕатан, бэйэбит улуу бөлүһүөкпүт Өксөкүлээх Өлөксөй дириҥ ис хоһоонноох тойоннооһуннарын өйдөөн-санаан кэлиэххэ сөп. Кини Айыы Намыһын ойууна саха аймаҕы дьүһүн кубулуйан, көһөн кэлэн иһээччилэр аптарын-хомуһуннарын, ол эбэтэр кинилэр үөрэхтэрин, култуураларын алкыйан ылан, ийэ кукка иитиэхтээн, үөрэнэн, сайдан туран кэлэргэ ыҥырар.

Туох да эҥкилэ суох сөптөөх толкуй, биһирэмнээх сүбэ буолар. Бу гынан баран, саха эрэйдээх ахсаана бытархайа маныаха туора түһэн биэриэн сөп. Кыра омук улахан омук тыынын уйбата өрүүтүн баар суол. Бэйэтэ айылҕаттан толкуйа тобуллаҕаһа суох, санаата кылгас, удьуорун утума сахсаххай буоллаҕына, ол ымсыылаах үөрэҕин иититтэн хаһан да тахсыа суоҕа, ол оннугар саба баттатан, төттөрүтүн саха буоларын төрдүттэн умнан кэбиһиэҕэ. Баһылыыр-көһүлүүр улахан омук, саныыр курдук, оннук судургу, үрдэр антах, өҕүйдэр бэттэх буолбат. Дьолго диэххэ наада, үөрэхтэммит, сайдыбыт киһи өйө-санаата кэҥиирэ, уруккуну-хойуккуну ырытан толкуйдуура, төрөөбүт норуотун дьылҕатын сүрэҕин-быарын аалыыта оҥосторо ханнык баҕарар кэмнэргэ баар буолар.

Сүтэр куттала суох эрээри

Хомойуох иһин, саха омуга, төлкөтө  быраҕыллыбыт түөрэҕинэн, халыҥ ахсааннаахтарга  кыттыһар кыаҕа суох кырыы сир отох оҕото буолар дьылҕаламмыт эбит. Кыра, кылгас киһи ыра санаата кыараҕас буоларыныы, биһиги, сахалар, 1 мөлүйүөн киһи ахсааннанарга күн баҕалаахпыт. Оттон, дьиҥнээҕинэн, 2-3 мөлүйүөн ахсааннаах норуот хобул ахсааннаах кыра норуоттарга киирсэр эбээт. Биллэр турар, сүтэр кутталлаахтар ахсааннарыгар киирбэттэр, бу гынан баран кыра судаарыстыбалаах норуоттарга чахчыта хапсаллар.

Биһиги, сахалар, күн баҕабыт, дьэ, туолуох курдук буолбут эбит. Ыстатыыстыка дааннайдарын тутан олоробун. Бары бэркэ билэҕит, сэрэхтээх куһаҕан ыарыынан сибээстээн, Бүтүн Арассыыйатааҕы нэһилиэнньэ  биэрэпиһин болдьоҕо тардыллан биэрбитин. Ол эрээри ааспыт күһүн биэрэпис түмүктэммитэ. Билигин бары дааннайдар, боростуойдук эттэххэ, таҥастааһыны, ол аата ситэрэн-хоторон, чуолкайдаан биэриини бараллар. Исписэлиистэр этэллэринэн, үлэ түмүгэ сыл бүтүүтэ сыыппараҕа тахсан бэлэм буолуоҕа. Онон мин бүтэһиктээх сыыппараларынан кыайан сэбилэммитим. Ол иһин 2019 уонна 2020 сс. дааннайдарын тутан олоробун. Төһөтүн да иһин адьас чугастааҕы сыллар дааннайдара буоллаҕа.

Дьэ, хаспытый?

Арассыыйа Бэдэрээссийэтэ – 2021 сыл тохсунньу 1 күнүгэр нэһилиэнньэтин ахсаана – 146 171 015. 2022 сыл тохсунньу 1 күнүгэр – 145 557 576 (маны бырыһыаныгар таһаардахха – 99,6%). Ол аата 2022 сылга 2021 сыллааҕар киһитин ахсаана 613 439 киһинэн аҕыйаабыт.

Саха Өрөспүүбүлүкэтэ – 2021 сыл тохсунньу 1 күнүгэр. Нэһилиэнньэтин ахсаана – 981 971. 2022 сыл тохсунньу 1 күнүгэр нэһилиэнньэтин ахсаана – 992 115. 2021 сыллааҕар 2022 сылга киһитин ахсаана 10 144 киһинэн эбиллибит. Онон 101,05%.

СӨ куораттааҕы нэһилиэнньэтэ – 2021 сыл тохсунньу 1 күнүгэр нэһилиэнньэтин ахсаана – 651 070. 2022 сыл тохсунньу 1 күнүгэр нэһилиэнньэтин ахсаана – 664 288. 2022 сылга 2021 сыллааҕар 13 218 киһинэн эбиллибит.

СӨ тыатын сирин нэһилиэнньэтэ. 2021 сыл тохсунньу 1 күнүгэр нэһилиэнньэтин ахсаана – 330 901. 2022 сыл тохсунньу 1 күнүгэр нэһилиэнньэтин ахсаана – 327 827. 2022 сылга 2021 сыллааҕар киһитин ахсаана 3074 киһинэн аҕыйаабыт.

Манна биири бэлиэтиэххэ сөп, бу этиллэр кэмҥэ Уһук Илин тыатын сирин нэһилиэнньэлэрин ахсаана кыччаабыт. Ол аата тыа сириттэн куоракка көһүү тэтимэ өссө түргэтээн-тэтимирэн иһэр эбит.

Син чугаһаппыппыт

Оттон ымсыылаах-баҕалаах мөлүйүөммүтүгэр төннөр буоллахха, ону ситэринэрбитигэ, мин ааҕарбынан, баара-суоҕа 7885 киһини “төрөтөрбүт” хаалбыт эбит. Ону баҕас хайдах баҕарар ситэрэн, «уруһуйдаан биэриэххэ» сөп ини. Билигин Арассыыйаҕа ханнык омук буоларыҥ пааспаргар суруллубат буолбута ыраатта. Билиҥҥи балаһыанньанан, холобура, кырасдааныстыбалаах мигрант дьахтар өрөспүүбүлүкэ хайа  баҕарар улууһугар оҕолонон баран, оҕотун илдьэ Дьокуускайга кэллэҕинэ, оҕото ол төрөөбүт улууһун төрүт олохтооҕунан ааҕыллар бырааптанар.

Өрөспүүбүлүкэбитигэр миграннар 7-8 оҕолоох дьиэ кэргэнинэн кэлэн олохсуйар буолбуттара үгэскэ кубулуйан эрэр. Армяннар, кыргыыстар, таджиктар Арассыыйаҕа кырасдааныстыбаны судургутуллубут бэрээдэгинэн ылар буолбуттара эмиэ ыраатта. Манан сылыктаатахха, өрөспүүбүлүкэ титульнай дэнэр наассыйата – саха, уопсай ахсааҥҥа 20-30%-ны ылан сылдьар буоллаҕына да көҥүлэ. Тугу элбэҕи этиэххиний, хомойо хааларгар эрэ тиийэҕин.

Ыстатыыстыка дааннайдарыгар олоҕурдахха

Төрөөбүттэр ахсааннара:

2019 сылга– 12817 киһи.

2020 сылга – 13097.

2020 сылга 2019 сыллааҕар 280 киһинэн элбээбит.

Өлбүт ахсаана:

2019 сылга – 7601.

2020 сылга – 9081.

2020 сылга – өлүү ахсаана 1480 киһинэн улааппыт.

Ол иһигэр 1-гэр диэри саастаах оҕолорго.  

2019 сылга – 57.

2020 сылга- 67.

2020 сылга 2019 сыллааҕар өлүү 10 оҕонон элбээн биэрбит.

Нэһилиэнньэ дьаалатынан үүнүүтэ.

2019 сылга – 5216.

2020 сылга – 4016.

2020 сылга 2019 сыллааҕар 1200 киһинэн аҕыйаабыт.

Нэһилиэнньэ 1000 киһитигэр:

  2019 сылга төрөөбүтэ – 13,2.

 2020 сылга – 13,4.

2020 сылга өлбүтэ – 7,8.

2020 сылга – 9,3.

Нэһилиэнньэ дьаалатынан үүнүүтэ:

 2019 сылга – 5,4.

2020 сылга – 4,1.

1000 киһиэхэ 1-гэр диэри саастаах оҕо өлүүтүн ахсаана:

 2019 сылга – 4,4%.

2020 сылга – 5,1%.

2020 сылга 2019 сыллааҕар өлүү 115,9% улахан.

Арассыыйаҕа тастан дьону киллэрии кэккэ төрүөттэрдээх. Чэпчэки төлөбүрдээх үлэһит илиинэн хааччыллыы. Үлэни биэрээччи бу дьону кулуттарга кубулутан, тиэрэ байарын оҥостуута. Кыахтаах судаарыстыба аатын сүгэргэ, мигрант суотугар нэһилиэнньэҕин хаҥатарга дьулуһуу, о.д.а. кыра да, улахан да соруктары ситиһэргэ булгуччу сиэртибэ наада. Азия уонна Африка сорох норуоттара итинник сыалы-соругу олоххо киллэрэргэ сөрү сөп түбэһэн биэрэллэринэн уратыйаллар.

Прокопий ИВАНОВ