Общество

Бүгүн, Ил Түмэн 30 сылын көрсө, Петр Васильевичтыын алтыс ыҥырыылаах мунньах үлэтин-хамнаһын, ситиһиилэрин туһунан санаатын үллэстэригэр көрдөстүбүт.

Уратыбыт – аһаҕас парламент

Алтыс ыҥырыылаах мунньахха быыбар түмүгэ өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэтэ биһиэхэ, дьокутааттарга, эрэнэрин көрдөрбүтэ. Ити итэҕэли түһэн биэрбэт соруктаах үлэбитин саҕалаабыппыт. Идэтийбит юрист быһыытынан, быыбардааччылар итэҕэллэрэ хас биирдиибитигэр, бастатан туран, Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлигэр, үрдүк ирдэбили сүктэрэр диэн санаалаах үлэлээбитим.

Ил Түмэн хас биирдии ыҥырыылаах мунньаҕа уратылардаах, туспа хараахтардаах, үлэтигэр истииллээх. Алтыс ыҥырыылаах мунньах нэһилиэнньэҕэ аһаҕас, олохтоохтор парламент үлэтигэр көхтөөх кыттыыны ылалларыгар, сокуон барылын көрүүтүгэр, сытыы боппуруостары ырытыыга кыттыһалларыгар сыал туруорбуппут. Хас биирдии киһи быраабын, араас балаһыанньаҕа тугу гыныахтааҕын билиэхтээх. Маныаха Ил Түмэн VI мунньаҕын сүрүн ситиһиитэ - нэһилиэнньэҕэ аһаҕас буолууну киллэрбиппит. Тыҥаан турар тиэмэлэргэ «Аһаҕас парламент» диэн саҥа дискуссионнай былаһаакка тэриллибитэ. Манна биир бастакынан «2020 сылга уонна былааннанар 2021-2022 сылларга СӨ судаарыстыбаннай бүддьүөтэ» сокуон барылын ырыппыппыт.

Өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүн бырайыагын бырабыыталыстыбаны кытары тэҥҥэ оҥорор туһунан этиини норуот дьокутааттара 2019 с. киллэрбиппит. Ол кэмҥэ бүддьүөтү маҥнайгы ааҕыыттан көрөрбүт. Бүддьүөт хаамыытыгар уонна оҥоһуутугар сокуоҥҥа уларытыылары 2020 сыл олунньу 9 күнүгэр киллэрбиппит. Дьиҥэ, «Нуултан ааҕыы» биһиги айбыт тиэрмиммит буолбатах. Федеральнай таһымҥа  баар. Сөбүлэҥ хамыыһыйаларын үлэтэ сокуонунан бигэргэммитэ. Дьиҥэ, Саха Сиригэр бу үгэс буолбут үлэ, ол эрээри эрдэтинэ нуорманан олоҕо суоҕа. Маннык ньыма парламент уонна бырабыыталыстыба инники үлэҕэ көрүүлэрин түмэр.

Ылыллыбыт сокуоннар олоххо хайдах киирэллэригэр мониторинг баар буолбута. Бары билэргит курдук, ханнык баҕарар сокуон көдьүүһэ быраактыкаҕа көстөр.

Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлин иһинэн үлэлиир уопсастыбаннай- консультациялыыр сэбиэт тэриллибитэ. Судаарыстыбаннай боппуруостары быһаарыыга уопсастыбаннас кыттар кыахтаммыта, парламент үлэтэ кэҥээбитэ. Сэбиэт маҥнайгы мунньаҕа Мэҥэ Хаҥаласка Майа нэһилиэгэр 2019 с. олунньу 27 күнүгэр ыытыллыбыта. Тиэмэбит «Тыа сирин сарсыҥҥыта» диэн этэ. Мунньахха Госдума, Саха Сирин дьокутааттара, министиэристибэлэр уонна биэдэмэстибэлэр салайааччылара, учуонайдар уонна эспиэрдэр кыттыыны ылбыттара, эрэкэмэндээссийэлэринэн сис кэмитиэттэр үлэлээбиттэрэ.

«Эксперт чааһа», «Муниципальнай чаас» саҥа бырайыактар баар буолбуттара. Сокуон барылын оҥоруу үлэтигэр сүрүн хайысхалары ырытарбыт. «Эксперт чааһыгар» дьокутааттар иннилэригэр араас боппуруостарга эспиэрдэр санааларын этэллэрэ. «Муниципальнай чааска» парламент уонна олохтоох бэйэни салайыныы уорганнара кэпсэтэллэрэ.

Аартыка оҕолоругар туһулаан «Аартыка оҕолоро» сыаллаах бырагыраамма оҥоруутугар этии киирбитэ. Судаарыстыбаннай былаас, билим тэрилтэлэрэ уонна эспиэрдэр үлэлэрин түмүгэр Ил Түмэн дьокутааттарын көҕүлээһинэ федеральнай таһымҥа өйөммүтэ уонна 2021 с.  «Арассыыйа Аартыкатааҕы зонатыгар социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыы» судаарыстыбаннай бырагыраамаҕа киирбитэ.

СӨ Ил Дарханын уонна Бырабыыталыстыбатын кытары түһээн сокуонугар улахан үлэ барбыта.  Аартыка нэһилиэнньэтэ тырааныспар түһээниттэн, 2018 сыллаахха халаан уутуттан эмсэҕэлээбиттэр түһээнтэн босхоломмуттара. Короновирус дьаҥыттан охсууну ылбыт кыра уонна орто урбаанньыттарга эмиэ өйөбүл баар буолбута.

Ил Түмэн дьокутааттарын үлэтэ улуустарынан ыытыллар быраактыката сөргүтүллүбүтэ. Улуус социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытыгар, тыа сирин сайыннарыыга, олох хаачыстабата тупсарыгар туох ирдэнэрин ырытарбыт. Олор түмүктэринэн Ил Түмэҥҥэ уонна бырабыыталыстыбаҕа эрэкэмэндээссийэлэр бэриллэллэрэ.

Аартыка субъектарын парламеннарын кытары бииргэ үлэлээн, 2020 с. «Аартыка зонатыгар урбаанньыттарга судаарыстыбаннай өйөбүл» федеральнай сокуон ылыллыбыта. Госдума сокуон барылын иккис ааҕыытыгар өрөспүүбүлүкэттэн киирбит этиилэри өйөөбүтэ. Кэлин даҕаны СӨ норуотун дьокутааттара бу боппуруоска күүскэ үлэлээбиттэрэ.

Хамсык ыарыыта – тургутуу кэмэ 

Дойду үрдүнэн биһиги биир бастакынан дистанционнай үлэ көрүҥэр бэлэм этибит. 2019 сылтан официальнай саайт функционалын төрдүттэн хаачыстыбалаахтык тупсарыыга үлэ барбыта. Дьокутааттар кыттар сиэрбистэрэ кэҥээбитэ, нэһилиэнньэ сокуону оҥорууга кыттар кыахтаммыта.

2020 с. хамсык ааҥнаабыта, нэһилиэнньэ күннээҕи олоҕор уларытыылары күүскэ киллэрбитэ. Туруорбут былааннарбытын уларыппыппыт эрээри, парламент Конституциянан көрүллүбүт эбээһинэстэрин толорбуппут. Кылгас болдьохтоох кэмҥэ нуорма уонна тиэхиньикэ өттүнэн сис кэмитиэттэр үлэлэрэ хааччыллыбыта, пленарнай мунньах видеосибээһинэн ыытыллар буолбута.

Бу сыл куоластааһын муодула оҥоһуллубута, кэмитиэттэр, хас биирдии дьокутаат тастан үлэлииригэр усулуобуйа тэриллибитэ.

Этнологическай экспертиза тула

Этнологическай экспертиза туһунан сокуону федеральнай таһымҥа туруорсубуппут. Федеральнай сокуоҥҥа аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар бырааптарын мэктиэлииргэ этнологическай экспертиза эрэ диэн сурулла сылдьара. Мантан салгыы сокуон тупсарыллыбатаҕа.

Инньэ гынан эрэгийиэннэр кыһалҕаларын бэйэлэрэ сатыылларынан быһаараллара. Этнологическай экспертиза нөҥүө бырамыысыланнай хампаанньалар уонна общиналар икки ардыларыгар судаарыстыба арбитр буолбута.

Экэниэмиэкэҕэ эрэ буолбакка, социальнай уонна култуурунай эйгэҕэ охсууну эмиэ учуоттаабыппыт, федеральнай таһымҥа уларыйыы киирэрин туруорсубуппут.

Ирбэт тоҥу харыстааһын

Арассыыйа сирин-уотун 60 %-на ирбэт тоҥҥо турар. Бу сир хоромньуланнаҕына, дойду аҥаарыгар охсуу тахсыан сөп. Онон дойдубут уонна нэһилиэнньэбит туһугар ити боппуруос билигин даҕаны көтөҕүллүөхтээх.

Ирбэт тоҥ бастатан туран - инфраструктура оннута. Хоту сиргэ буолбут саахаллар көрдөрөллөрүнэн ирбэт тоҥ үйэлээх буолбатах. Сирбит-уоппут уларыйыыта түргэнник барар. Бу хайысхаҕа билим үлэтэ күүскэ ыытыллар. Ирбэт тоҥу туһаныыга кини уратытын туһаҕа таһаарыахтаахпыт.

Хас эмэ мөлүйүөн сыл устата ирбэт тоҥ биологическай пуонда үтүө уонна кэдэрги өттүн харайан сытар. Холобурдаан эттэххэ, 2016 сыллаахха Ямало-Ненецкай автономнай уокурукка сибиирдээҕи язва эпидемията турбутун Федеральнай таһымҥа быһаарбыттара.

Маны тэҥэ, ирбэт тоҥ метан тахсарыгар айылҕанан оҥоһуллубут харгыс. Метан углекислай гааһы кытары тэҥнээтэххэ, сир атмосфератыгар 28 төгүл улахан охсуулаах. Бу сокуон федеральнай таһымҥа үөрэтиллэ сылдьарыттан, өйөнөрүттэн үөрэбин.

Дьиэ кэргэннэри өйөөһүн

Алтыс ыҥырыылаах мунньахха элбэх оҕолоох ыал суолтатын көтөҕүүгэ, демография балаһыанньата тупсарыгар, дьиэ кэргэн бигэ туруктаах буолуутугар, үтүө үгэстэри харыстааһыҥҥа, эдэр ыалы өйөөһүҥҥэ ураты болҕомто ууруллубута. Элбэх оҕолоох дьиэ кэргэн туһугар тырааныспар түһээниттэн босхолооһун, ийэ хапытаалын индексациялааһын, оҕо иитэр төрөппүттэргэ төлөбүр о.д.а. сокуоннар ылыллыбыттара.

«СӨ элбэх оҕолоох дьиэ кэргэн» сокуоҥҥа тирэх буолар уларыйыылар киирбиттэрэ. Үстэн элбэх оҕолоох дьиэ кэргэн элбэх оҕолооҕунан ааҕыллар буолбута. 23 сааһыгар диэри үөрэх кыһатыгар сирэй үөрэнэр, аармыйаҕа сулууспалыыр кэмигэр  оҕо дьиэ кэргэн састаабыттан тахсыбат буолбута.  Өйөбүлү туһанааччы ахсаана элбээбитэ. Ол иһигэр оҕо оскуолаҕа үөрэнэр форматын атыылаһарга биир кэмнээх харчы көрүллүбүтэ, оскуолаҕа босхо аһааһын, 6 саастарыгар диэри эминэн босхо хааччыйыы, тыйаатырдарга, музейдарга, успуорт эбийиэктэригэр босхо сылдьыы. Элбэх оҕолоох дьиэ кэргэн төрөппүттэригэр түөскэ кэтэр бэлиэ уонна дастабырыанньа бигэргэммитэ, сир оннугар харчынан толуйуу киирбитэ.

Сокуон барылын көрүү аһаҕастык барбыта. Официальнай саайка сокуон барыла дьүүллэммитэ. Аҥаардас саайт нөҥүө 270 кэмэнтээрий уонна этии киирбитэ, улахан аҥаарын докумуону ылыыга туһаммыппыт. Сокуон барылын «Аһаҕас парламент» дискуссионнай былаһааккаҕа  ырыппыппыт, онуоха Бурятия, Приморскай кыраай дьокутааттара кыттыбыттара.

***

Алта оҕолоох улахан дьиэ кэргэн баһылыга буоларым быһыытынан, эйэлээх олох туругурарыгар баҕарабын. Онон парламент социальнай хайысхалаах үлэтин биһириибин. Бу үөрүүлээх 30 сыллаах үбүлүөйбүтүнэн бары биир идэлээхтэрбэр, үөлээннээхтэрбэр эҕэрдэбин тиэрдэбин.

Хаартыскалар: Ил Түмэн пресс-сулууспата.