Уопсастыба

Ол курдук, 1990-1993 сс. РСФСР Үрдүкү Сэбиэтин дьокутаата, 1994-2013 сс. Ил Түмэн түөрт ыҥырыытыгар норуот дьокутаата, Төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах хотугу омуктар ассоциацияларын төрүттээччи, бастакы салайааччы.

Боломуочунайынан икки болдьоххо

Андрей Васильевич РСФСР Үрдүкү Сэбиэтигэр Арассыыйа Федерациятын Хотугу, Сибиир уонна Уһук Илин төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах омуктарын боппуруостарыгар хос кэмитиэт бэрэссэдээтэлинэн үтүө суобастаахтык үлэлээбитэ. Ил Түмэн дьокутаатынан талыллан баран, икки болдьоххо, ол эбэтэр, 1994-2003 сс. Арассыыйа Федерациятын Федеральнай Мунньаҕар Ил Түмэн бастайааннай бэрэстэбиитэлинэн ананан, парламеннар икки ардыларынааҕы сибээһи олохтооһуҥҥа үлэлээбитэ, Федеральнай Мунньахха Ил Түмэн күннэрин ыытыыны көҕүлээн, икки төгүл үрдүк таһымҥа тэрийсибитэ, ону таһынан Ил Түмэн күннэрин Орел уобалаһыгар тэрийсибитэ.

Оччолорго Арассыыйа атын эрэгийиэннэрин Судаарыстыбаннай Мунньахтара Арассыыйа Федерациятын Федеральнай Мунньаҕар бэрэстэбиитэлистибэлэрэ суоҕа. Саха парламенын, чуолаан Андрей Кривошапкин, бу хайысхаҕа үлэтин биһирээннэр, кэлин тэриммиттэрэ.

Сайдыыны бырагырааманан

Ил Түмэҥҥэ бастаан хотугу омуктар боппуруостарыгар туспа кэмитиэт диэн суох этэ, ол иһин парламент тутулун саҥаттан көрүү буолбутугар, Андрей Васильевич этии киллэриитинэн, Аартыка уонна төрүт олохтоох хотугу омуктар кыһалҕаларыгар туспа сис кэмитиэт тэриллибитэ. Бэрэссэдэтээлэлинэн Андрей Васильевич талыллан айымньылахтык үлэлээбитэ. Ийэ үйэ алтыһар кирбиитигэр оҥоһуллан, иккис ыҥырыы үлэтин түмүктүүр сылыгар бигэргэммит «Тыа сирин социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын бырагырааматыгар» хотугу салааҕа улахан болҕомто ууруллан, табаҕа мораторий биллэриллэригэр, ороскуот сорох чааһын толуйуу быһыытынан табаһыттарга ый ахсын бэриллэр субсидия олохтоноругар итиэннэ бу ыстатыйалар сөптөөхтүк үбүлэнэллэригэр сис кэмитиэт үгүс сыратын уурбута. Чуолаан ити сылларга хотугу омуктар дьылҕаларыгар дьоһун суолталаммыт «Табаны иитии туһунан», «Бултааһын уонна булт хаһаайыстыбатын туһунан», «Юкагир норуотун суктулун туһунан» уо.д.а. сокуоннар олоххо киллэриллибиттэрэ. Андрей Васильевич 2008-2013 сс. төрдүс ыҥырыылаах Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлин солбуйааччынан ананан, таһаарыылаахтык үлэлээбитэ.

Элбэҕи быһаарбыт көрсүһүүлэр

Арассыыйа Федерациятын Федеральнай Мунньаҕар Ил Түмэн бастайааннай бэрэстэбиитэлинэн үлэлээбит кэмиттэн Андрей Васильевич маннык кэпсиир:

– Ил Түмэн 30 сыла диэн дьоһун бырааһынньык. Федеральнай Мунньахха саха Парламенын үрдүктүк сыаналыыллар уонна ытыктыыллар. Мин уонча сыл устата бу дьоһун тэрилтэҕэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин Парламенын бастайааннай бэрэстэбиитэлинэн үлэлээбитим. Чахчы улахан эппиэтинэстээх үлэ этэ.

Судаарыстыбаннай Дуума Бэрэссэдээтэлинэн 1996 сылтан Геннадий Николаевич Селезнев, улахан уопуттаах, киэҥ билиилээх дьокутаат уонна салайааччы үлэлээбитэ. Мин кинини кытары сөп буола-буола көрсөрүм, Ил Түмэнтэн кэлбит докумуоннары уонна суругу-бичиги туттарарым. Геннадий Николаевич үрдүк сололоох ыалдьыттары көрсөр анал саалалааҕа, ону бэйэтэ «зеленый зал» диэн ааттыыра. Төһө да үрдүк сололоох ыалдьыт буолбатарбын, миигин ол күөх саалатыгар көрсөрө. Кини хомуньуус этэ, баҕар, ол иһин истиҥник көрсөрө буолуо дии саныыбын.

Оччолорго Ил Түмэн икки Балааталааҕа, Өрөспүүбүлүкэ Балаататын Бэрэссэдээтэлинэн философия наукатын дуоктара, бэрэпиэссэр Василий Филиппов үлэлиирэ.

Ити сылларга Судаарыстыбаннай Дуумаҕа Саха Өрөспүүбүлүкэтин Парламенын күннэрин олус тэрээһиннээхтик ыыппыппыт. Ол нөҥүө сылыгар Федерация Сэбиэтигэр Ил Түмэн дэлэгээссийэтэ тиийэн үлэлээбитэ. Федерация Сэбиэтин Бэрэссэдээтэлинэн 1996-2001 сс. экэнэмиис учуонай Егор Семенович Строев үлэлээбитэ, бу иннинэ кини Орел уобалаһын губернатора этэ. Бастакы ыҥырыылаах Ил Түмэҥҥэ Өрүспүүбүлүкэ Балаататын салайбыт Егор Михайлович Ларионов ити сылларга Федерация Сэбиэтин сенатора, Федерация Сэбиэтин Сокуону оҥорууга уонна суут-быраап боппуруостарыгар кэмитиэтин бэрэссэдээтэлин солбуйааччынан үлэлээбитэ. Кини Егор Семеновиһы кытары табаарыстыы буолара Ил Түмэн үлэтигэр олус көмөлөөҕө.

Мин норуот дьокутааттара Москубаҕа кэллэхтэринэ, кинилэр үлэлиир бырагыраамаларын оҥорорум. Өрөспүүбүлүкэ Балаататын Бэрэссэдээтэлэ Василий Филиппов планеркаҕа мин үлэбэр итэҕэһи-быһаҕаһы ыйарын туһунан дьокутааттар миэхэ этэр буолаллара. Мин ону улахаҥҥа уурбат этим. Биирдэ Василий Васильевич Москваҕа командировкаҕа кэлбитэ. Командировкатын бырагырааматын миэхэ эрдэ ыыппатаҕа. Кэллэ-кэлээт, Судаарыстыбаннай Дуума Бэрэссэдээтэлин Геннадий Николаевич Селезневу кытары көрсүөм этэ диэбитэ. Эрдэ биллэрбэтэҕэ, ол үрдүнэн Селезневы кытары көрүһүннэрбитим. Сүрдээх истиҥник кэпсэппиттэрэ. Онтон Федерация Сэбиэтин Бэрэссэдээтэлэ Егор Семенович Строевтыын көрсүөн баҕарарын туһунан эппитэ. Онуоха:

– Тоҕо эрдэ биллэрбэтэххиний? – диэн ыйыппыппар мух-мах буолбута, быһаара барбатаҕа.

Мин Егор Семеновичка киирэ сылдьан, Василий Васильевиһы приемнууругар кэпсэппитим. Онно эмиэ сүрдээх истиҥник кэпсэтэн, кэккэ боппуруостары быһаарсыбыттара. Ол кэнниттэн Арассыыйа Федерациятын Үрдүкү Суутун Бэрэссэдээтэлин Вячеслав Лебедевы кытары көрүһүннэрэргэ эппитэ. Тоҕо эрдэ биллэрбэтэҕин туһунан ыйыппыппар дуоспуруннаах эппиэти биэрбэтэҕэ. Ити көрсүһүүнү эмиэ тэрийбитим. Салгыы Москуба Куораттааҕы Дууматын Бэрэссэдээтэлин Владимир Платоновы кытары көрүһүннэрэргэ эппитэ. Көрүһүннэрбитим. Ити курдук, сылдьыахтаах бырагыраамата табыллан истэ. Санаата улаханнык көнньүөрдэ. Үлэлиир сирбин билсэ таарыйа, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бэрэстэбиитэлистибэтигэр кэлэ сырыт диэн ыҥырдым. Кэллэ.

– Командировкам табылынна, эйиэхэ махтал! – диэтэ.

Дьокуускайга планеркаларга мин үлэбинэн астымматын туһунан этэрин дьокутааттар миэхэ кэпсиир этилэр, ону санаппыппар: «Бырастыы гын», – диэтэ.

Арай биирдэ иһиттэхпинэ, Ил Түмэҥҥэ Филипповы үлэтиттэн устар туһунан кэпсэтии бара турар диэн буолла. Мин уочарата суох сиэссийэҕэ кыттаары Дьокуускайга көттүм. Уон тоҕус дьокутаат Василий Васильевиһы дуоһунаһыттан тохтотор туһунан суругу парламеҥҥа түһэрбиттэр. Ити боппуруос сиэссийэҕэ киирдэ. Кистэлэҥ куоластааһын барыахтаах. Мин тырыбынаҕа тахсан, абаран-сатаран тураммын, киирбит суругу утардым. «Кистэлэҥ куоластааһыҥҥа нуучча эрэ дьокутааттар быһаарыахтара», – диэн эттим. Оннук дьокутаат Вячеслав Анатольевич Штыров этэ. Мин тыл этэрбин болҕомтолоох баҕайытык истэн олорбута. Кистэлэҥ куоластаһын ыытылынна.

– 19 куолас баар, кыайыы биһиэнэ буолуоҕа, – диэн сорох дьокутааттар үөрэллэр.

Куоластааһын буолла. Хамыыһыйа аахта, илии баттанна. Арай, 19 куолас оннугар,18 куолас баар. Биир дьокутаат куоластаабатах. Онон, Василий Филиппов дуоһунаһыгар хаалбыта.

Биһиги Парламеммыт – Ил Түмэн – Саха Өрөспүүбүлүкэтин социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытыгар киллэрбит кылаата сүҥкэн уонна баай этэ.

Күн бүгүн Ил Түмэн сүрдээх кэскиллээхтик үлэлиир. Норуот дьокутаата Елена Христофоровна Голомарева кыһаллан-мүһэллэн үлэлиирин ордук чорботон бэлиэтиибин. Кэскиллээхтик үлэлиир биһиги Парламеммытыгар бары үтүөнү, ситиһиилэри, кыайыылары баҕарабын.

Хаартыскаҕа Василий  Кононов (Ил Түмэн) түһэриилэрэ