Общество

Элбэх оҕолоох ыал тэриллиитэ

Кэргэмминээн Афанасий Афанасьевичтыын эдэр сааспытыгар Маҕараска ыал буолбуппут. Кини Бэрдьигэстээхтэн «Кыһыл» холкуостан төрүттээх. Үс сыл муораҕа сулууспалаан кэлбитигэр, бэкээринэҕэ үлэҕэ ылбыттар. Ол кэмтэн үйэтин тухары Маҕараска биэкэрдээбитэ.  Үчүгэй үлэтин иһин араас наҕараадалаах.

Түөрт кыыстаахпыт. Икки кыыс Маҕараска олороллор, икки кыыс куоракка. Бары үрдүк үөрэхтээхтэр, бэйэлэрин идэлэрин булан үлэлии-хамныы сылдьаллар. Уонча сиэннээхпин, икки хос сиэннээхпин. Кыргыттар араас эйгэҕэ үлэлииллэр: бибилэтиэкэҕэ, Роспотребнадзорга, социальнай эйгэҕэ, мэдиссиинэҕэ. Соҕотох уолум Анал байыаннай дьайыыга ытык иэһин толоруу кэмигэр суорума суолламмыта.

Олох диэн бэйэтэ туспалаах, дьиктилээх.  Аймахтарбыт уолларын тулаайах хаалбытыгар иитэ ылбыппыт. Билигин номнуо улахан киһи. Бэйэм оҕом курдук саныыбын. Суут приставтарыгар үлэлиир. Ыал аҕата. Кинилэр бииргэ төрөөбүттэр түөртэр, бары үчүгэйдик билсэн улааттылар.

 Ыаллыы олорооччулар бары элбэх оҕолоох ыаллар этибит. Оҕолор сынньаналларыгар, сайдалларыгар диэн кэргэним дьиэбит таһыгар киэҥ хоккейдыыр хонуу оҥороро. Аттыбытыгар Степан Степанович Контоевтаах олороллоро. Уолаттар оонньуу сылдьан клюшканан түннүкпүтүн тоҕо охсон кэбиһэллэрин Степан Степанович кэлэн таас ууран оҥороро. Оҕолор бэркэ оонньуулара, билигин даҕаны билсэллэр, ситимнэрин быспаттар.

Эдэр сааспыттан иистэнэбин

Иискэ эдэр эрдэхпиттэн сыстаҕаспын. Ийэм өрүү иистэнэр этэ. “Тарбаҕын хамсыырын тухары ииһи ыһыктыма”, – диэн этэрэ. Миигин уонна балтыбын Галяны кини уһуйбута.

 Ол саҕана “Маҕарас” сопхуос тэриллэн, нэһилиэкпитигэр “Бытовой” филиалын арыйбыттара. Онно өр сыл атах таҥаһыгар идэтийбитим, кэлин кылгас кэмҥэ “приемщигынан” анаммытым. Сойуус эстибитигэр филиалбыт сабыллыбыта. Бүтүн биригээдэ кыргыттара эмискэ үлэтэ суох хаалан араас тэрилтэлэринэн  бытаммыппыт. Мин 10 куойкалаах учаастактааҕы балыыһаҕа сопхуостаабытым.

Бу олус уустук кэм этэ. Харчы суоҕа, хамнас хастыы эмэ ыйынан төлөммөтө. Онон түүннэри этэрбэс улларан харчыланарым. Ол дохуотунан оҕолорбун барыларын үрдүк үөрэхтээбитим дии саныыбын.  

Күһүҥҥү каникулларга балтыбын кытары сэргэстэһэн олорон түүннэри иистэнээччибит. Балтым бэйэбит уонна аймахтарбыт оҕолоругар сон, бэргэһэ, онтон мин унтуу, этэрбэс тигэрим, улларарым.

Араас түгэн буолааччы. Биир күн балтым кыыһа сарсын куоракка күрэхтэһэ барар, этэрбэһэ суох диэн буолла. Хайдах атах сыгынньах ыытыахпытый?! Киэһээ сэттэ чаастан эргэ этэрбэһи абырахтаан, улларан, оһох үрдүгэр хатаран, сарсыарда 7 чааска кэтэрдэн ыыппытым. Ол курдук балаһыанньа кытары баар буолааччы.

Элбэҕи баайар этим. Кыргыттарбар сылаас куопта, дьууппа баайан кэтэрдэрим. Ол курдук сүүтүк тутуурдаах, иннэ доҕордоох олоҕум баран иһэр.

Туоска уһуйуллуу

Туоһунан кэлин дьарыктанар буоллум. Улахан кыыһым Галя ыал буоларыгар Туора Күөлгэ сыбаайбаҕа барбыппыт. Онно Бөтүрүөп Маайа диэн норуокка биллэр мындыр тарбахтаах маастар баар. Кини оҥорбут ыаҕайаларын түҥүрүм Елена Николаевна балтыбар, миэхэ, дьүөгэбэр, аҕабытыгар арыы угар тууйас бэлэхтээбитэ. Олус сөбүлээбитим, уонча сыл харыстаан илдьэ сылдьыбытым. Оҥорон көрүөхпүн баҕарарым эрээри, иннин-кэннин быһаарбаппын, билбэтим олус элбэх этэ. Интэриэһиргээн  Мандар Уус кинигэтин булан аахпытым, дьонтон ыйытан көрөрүм. 2013 сыллаахха билигин сиэстэрэлии сылдьар кыыһым ыал буолбута. Күтүөтүм  ийэтэ Бээрийэттэн төрүттээх Колесова Александра Афанасьевна  диэн. Туосчут мааныта. Биһиэхэ ыалдьыттыы кэлэ сырыттаҕына мүччү туппакка кулуупка ыҥыран үөрэттэрбиппит, аан бастакы ыаҕайабын онно тикпитим. Кэлин умсугуйан дьарыктанар буолбутум. Туоспутун атыылаһабын, ардыгар дьүөгэлэрим ыыталлар. Билигин ыаҕайалартан саҕалаан арааһы оҥоробун. Бастакы улахан иһитим бэргэһэ угарга аналлаах, былырыын кымыс иһитэ оҥорбутум. Быйыл хаппахтаах ыаҕайам сыаналанна.

Туоһунан айан-тутан таһаарыы олус умсугутуулаах. Ордук сөбүлээн үтүө үгэскэ кубулуйбут тиэхиньикэнэн тигэбин, төрүт каноннары тутуһабын.  Туоспун өр туппатахпына ахтабын. Билиибин өрүү хаҥата сатыыбын. Өрөспүүбүлүкэ араас муннугуттан туосчуттар социальнай ситимҥэ “Кыл, сиэл, туос абылаҥа”  диэн анал бөлөхтөөхпүт. Манна маастардар да, саҥа саҕалааччылар да бааллар. Элбэх кинигэни ааҕабын, видеолары көрөбүн.

Быйыл өрөспүүбүлүкэтээҕи туос оҥороочулар сойуустара тэрилиннэ, салайааччыбыт Надежда Егоровна Корнилова диэн. Дьиҥэ, Сахабыт Сиригэр удьуор туоһунан дьарыктанааччы элбэх эрээри, сойуус суох этэ. Онон бу саҥа хамсааһын тахсыылаах буолуо диэн эрэнэбин.

Хаһаайыстыбалаах буолан...

Үлэнэн уонна ииһинэн эрэ хайдах олоруохпутуй, бэйэбит улахан хаһаайыстыбалаах этибит. Хотоммутугар 15 хороҕор муостаах буолааччыбыт. Оҕолор кыра эрдэхтэриттэн олус сыстаҕастар, ким да туора турбата. Кыра кыыспыт Сардаана ынаҕы кытары төрөтөрө. Үһүс кылаастан сүөһүгэ быһыы (прививка) туруоруутугар аҕатын кытары тэҥҥэ сылдьара, баайааччы бэрдэ буолара. Араас ыты, куосканы олус сөбүлүүллэрэ.

Сибиинньэ иитэрбит. Манна эмиэ оҕолор туһалара элбэҕэ. Тыаттан мутуктары, мастары бэлэсипиэтинэн таһаллара, оһох оттон хааһы буһарарга көмөлөһөллөрө. Мин санаабар, аччык  90-с сылларга сүөһүлээх буоламмыт абыраммыппыт.

Сиэннэрбит эмиэ тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктаналлара үөрдэр. Холобур, сиэним Ада түргэнник ситэр салааны баһылаан эрэр. Былырыын сонун кыылы 5 индюгу ииппитэ, сайын устата төлөһүйэн  20-тэн тахса киилэлээх буолбуттара. Маны тэҥэ бройлер куурусса, хоруолук тутар.

Бэйэм кыргыттарбын кытары сыл аайы 40-50 бройлер, 10 сымыыттыыр куурусса иитэбит. Сайын устата сымыыты дэлэйдик сиибит, күһүн идэһэ гынан туһанабыт.

Ыал буолуохпутуттан оҕуруохтаахпыт. Ол кэмҥэ бастаан оҕуруоту улаханнык ким даҕаны ыспат, олордубат кэмэ этэ. Онон укуруоптан саҕалаан холонор буолбуппут. Билигин оҕуруот аһын арааһын олордобут. Кыыһым Марианна саас ахсын анаан уоппуска ылан арассаада олордор. Маҕараска аҕыс миэтэрэ уһуннаах тэпилииссэлээхпит. Аҥаарыгар оҕурсу, аҥаарыгар арбуз үүннэрэбит. Арбуһу сиэннэр ордук үөрэ-көтө сииллэр, аймахтарбытыгар бэлэхтиибит. Сайын устата ортотунан 30-ча буолар.

 Иллэрээ сылтан тыква уонна дыня үүннэрэн холоммутум. Наһаа үчүгэйдик үүммүттэрэ эрээри, оҕолор дыняны сөбүлээбэттэр эбит. Ол иһин былырыын үүннэрбэтэхпит. Тыкваттан компот, барыанньа оҥоруохха сөп. Дьаабылыка, апельсин эбэн амтанын уларыттахха өссө тупсар. Сайын устата хото кабачок, помудуор хомуйабыт, араас салааттары, лечолары оҥоробут.

Уопсастыбаннай үлэ үөһүгэр

Маҕараска “Дьүөгэлиилэр” кулуубу Прасковья Матвеевна Корякина 1975 сылтан үлэлэтэрэ. Нэһилиэк эт саастыы кыргыттара мустан иискэ үөрэнэрбит, ас астыырбыт, баайарга да холонорбут. Ол курдук, Олоҥхо ыһыаҕар хас биирдиибит 200  миэтэрэлээх салама баайбыппыт. Кэнники Кыайыы 70 сылыгар бэтэрээн кулуубугар тикпиппит.

1980-с сыллартан агитзона начаалынньыгынан талыллыбытым. Сойуус эстиэр диэри үлэлээбиппит. Олус көхтөөх этибит. Олорор алтыс зонам өрүү түөлбэнэн күрэхтэргэ кыайыылаах буолара. Араас кэнсиэрдэргэ кыттарбыт, нэдиэлэ ахсын мунньах ыытарбыт, интэриэһинэй дьарыктаах киһини ыҥыран кэпсэтэрбит. Учууталлар бэлиитикэ уруоктарын ыыталлара. Кэргэним нэһилиэккэ өр сылларга дьокутааттаабыта. Онон уопсастыбаннай олох күөстүү оргуйар буолан, иккиэн күн солото суох сылдьарбыт. Ийэм баар буолан көмөтө элбэҕэ.

Киинэҕэ сылдьыы диэн урут бэртээхэй буолара. Ыаллыы олорор Анастасия Гаврильевна Емельянованы кытары бииргэ доҕордоһон сылдьарбыт. Оҕолор кыра буоланнар, киинэ көрө барарбытыгар “Индийскэй мунньахха” бардыбыт диэн сайыһыннарбакка дьиэттэн тахсааччыбыт. Мунньах диэтэххэ айдаарбаттар, киинэ диэтэхпинэ ыыппаттар буоллаҕа дии.

Уолум сырдык кэриэһигэр

Ааспыт сыл соҕотох уолум Анал байыаннай дьайыыга сылдьан сырдык тыына быһынна. Олус муунтуйан, санааҕа ылларан иһэн куоракка кыстыы киирэн баран“Союз семей Якутии «Память воинов СВО»” диэн уопсастыбаннай тэрилтэҕэ киирбитим. Билигин онно ким көмөҕө наадыйарынан харчы хомуйан ыытабыт. Мин быйыл сылаас наскы баайан ыыттым. Горнайтан төрүттээх уолаттарга анаан баһыылкаларга уктарбытым. Онуоха Одунубут баһылыга хаста да Анал байыаннай дьайыы сиригэр-уотугар бэйэтэ баран, уолаттары көрсөн, баһыылка тиэрдэн, сакаастарын булан, хомуйан тиэрдибитэ олус үчүгэй.

Уолум кыра сааһыттан доруобуйата аһаах этэ. Баҕа санаатынан байыаннай буолар ыралааҕа. Чечня сэриитин саҕана ыйытан көрбүтүн чугаһаппатахтар үһү. Анал байыаннай дьайыы саҕаланыыта мобилизацияҕа ылбатахтара. Кэлин дуогабар баттаһан, баҕа өттүнэн барбыта. 2022 сылтан туруорсан туран. Биир өттүнэн, Ийэ дойдутун көмүскүүр баҕа санаатын толордоҕо диэн санаабын уоскутунабын. Барытын орун оннугар эппит, тыыммыт курдук эбит. Саҥа дьылга оҕолорго барыларыгар харчынан бэлэх ыытан баран: “Кытаатан үөрэниҥ, үрдүк үөрэхтэнэн үтүө дьон буолуҥ”, – диэбитэ билигин кэриэс тыл курдук иһиллэр. Биир сиэммэр Викторияҕа тииһигэр брекет оҥоругар көмөлөспүт уонна: “Кэрэ да кэрэ, намчы да намчы кыыс буола улаатаар”, – диэбит.

Байыаннайдыы сылдьар кэмигэр уоппускатын биэрбиттэригэр, кэргэнинээн Москубаҕа сылдьан түмэллэри, араас бэлиэ сирдэри кэрийбит уонна: “Сылдьар сирбэр сырыттым. Аны Арассыыйа биэс куоратыгар сылдьыбыт киһи”, – диэн баран болдьоҕун иннинэ сулууспалыы төннүбүт. Кэлин, суорума суолланан баран, бу эппит биэс куоратыгар тиэйэн испит сөмөлүөттэрэ тохтоон ааспыттарын билбиппит.

Уолум сырдык кэриэһигэр Маҕарас орто оскуолатыгар “Дьоруой паартатын” арыйдылар. Кини аатын саҥа түөлбэлэргэ арыллар суолга иҥэрэллэрэ буоллар, үүнэн эрэр кэнчээри ыччакка аата-суола хаалыа этэ, сэрии алдьархайа хатыламматын  туһунан саната туруоҕа дии саныыбын.

Галина МАТВЕЕВА