Сэрии кэмигэр тыылга уонна фроҥҥа 50-55 мөлүйүөн дьон сырдык тыыннарын толук уурбуттара. Сэрии урусхала, хоромньута 4 триллион АХШ долларыгар тэҥнэспитэ. Аҥардас тиэхиньикэ оҥоһуутугар үгүс үлэ барбыта, ол курдук ССРС, АХШ, Великобритания уонна Германия 652 700 сөмөлүөтү, 286 700 тааҥканы, сэрии сэбэ хоппот массыыналарын, 1 мөл. тахса артиллерийскай сэбиргэллэри, 4,8 мөл. тахса пулемету итиэннэ 53 мөл. бинтиэпкэни, автоматы аҕыйах кэм иһигэр оҥорбуттара. Ол да буоллар оччотооҕу дьон патриоттуу санаалара күүстээх буолан, саба түһээччилэр Сэбиэскэй Сойууһу эһэр сүрүн сыалларын сиппэтэхтэрэ. Иккис аан дойду сэриитин түмүгүнэн үгүс холуонньаҕа олорбут 90-ча % нэһилиэнньэ балысхан сайдыы туһугар турууласпытын түмүгэр холуонньа эрэсиимиттэн босхоломмута. Онон Улуу Кыайыыны быһаарар уонна түмүктүүр сэрии Уһук Илин уонна Чуумпу акыйаан территориятыгар ыытыллыбыта. Япония сэриитигэр 1000 тахса саха саллааттара модун күүс-көмө буолбуттара. Кинилэр үксүлэрэ 17-с уонна 39-с Забайкальскай фроҥҥа сылдьыбыттара.
Бу күн аан дойду үрдүнэн, Арассыыйаҕа, ол иһигэр Саха Сиригэр Япония урусхалламмыта уонна иккис аан дойду сэриитэ тохтообут күнүнэн ситимнээн өйдөбүнньүк тэрээһиннэр, бэтэрээннэри чиэстиир уонна сэрии толоонугар хорсуннук охтубут, биһиги кэккэбититтэн туораабыт саллааттарга сүгүрүйүү тэрээһиннэрэ ыытыллыахтара.
Толооннорго, хайаларга, муораларга
Сэбиэскэй-японскай сэрии (1945 с.) – ССРС уонна Монголия икки ардыларыгар, атын өттүттэн, Япония уонна Маньчжоу-Го утары сэрии, 1945 с. атырдьах ыйын 8 – балаҕан ыйын 2 күннэригэр Маньчжурия, Корея, Сахалин сирдэригэр уонна Курил арыыларыгар буолбута. Ол иккис аан дойду сэриитин биир сүрүн сорҕото.
Сэбиэскэйдэр Маньчжурияҕа – Маньчжоу-Го диэн дьоппуоннар тэрийбит судаарыстыбаларын, онно баар Квантунскай уонна Маньчжоу-Го аармыйаларын үлтүрүтэр былааннаахтара. Ити сэриилэр соруктара – Соҕуруу Сахалины уонна Курил арыыларын, дьоппуоннар бас билэр Корея портарын кинилэртэн босхолонуохтааҕа. Маньчжуриятааҕы стратегическай эпэрээссийэ үс боруоннааҕа.
1945 с. атырдьах ыйын 9 күнүгэр ССРС Японияны утары сэриини саҕалаабыта.
Забайкальскай эрэ буолбакка, 1-кы Дальневосточнай боруоннар Илин Маньчжурия хайаларын туораан, Маньчжурия киэҥ иэнигэр сүрүн күүстэрин төттөрү анньыбыттара. Ол байыастара Харбин уонна Гирин (Цзилинь) диэки хайыспыттара, оттон Забайкальскай фронт күүстэрэ Мукден (Шэньян) оройуоннарыгар ыкса тиийбиттэрэ, оттон сүрүн күүстэр салгын десаннара Чаньчунь уонна Порт-Артур (Люйшунь) тиксиилэри бас билбиттэрэ. Атырдьах ыйын 18-19 күннэригэр сэбиэскэйдэр Маньчжурия – Харбин, Гирин, Чаньчун уонна Мукден куораттары ылбыттара, оттон атырдьах ыйын 22 күнүгэр – Порт-Артур уонна Дайрен (Дальний) байыаннай-муора баазаларын пуортарыгар киирбиттэрэ.
2-с Дальневосточнай боруон байыастара Чуумпу акыйааннааҕы флот муоратааҕы десаннарын көмөтүнэн атырдьах ыйын 16-25 күннэригэр Сахалин арыы соҕуруу өттүн, салгыы атырдьах ыйын 18, балаҕан ыйын 1 күннэригэр – Курил арыыларын ылбыттара. 1-кы Дальневосточнай боруон сэриилэрэ Корея хотугу аҥаарын олохтоохтор бас билиилэригэр туттарбыттара.
1945 с. балаҕан ыйын 2 күнүгэр Япония капитуляциятын туһунан аакта оҥоһуллубута – онон сэрии тохтообута.
Ол эрээри ССРС уонна Япония икки ардыгар төһө да сэриини тохтоттор, эйэлээх илии баттаһыы оҥоһуллубатаҕа. 1956 с. ахсынньы 12 күнүгэр биирдэ сэбиэскэйдэр уонна дьоппуоннар байыаннай утарсыылары тохтотуу дэкэлэрээссийэтин ылыммыттара.
Сэрии түмүгүнэн 1905 с. Японияттан арахсыбыт Соҕуруу Сахалин, 1875 с-тан Курил арыылара уонна Порт-Артур уонна Дальнай пуортара Сэбиэскэй Сойууска төннөрүллүбүттэрэ.
Хорсун быһыыларын иһин «Амурскай», «Уссурийскай», «Хинганскай», «Харбинскай» уонна да атыттар, 200 кэриҥэ подразделениелар ааттаммыттара, 92 киһи Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа буолбута.
Икки өттүттэн сэриилэһэр дойдулар сүтүктэрэ: ССРС-тан – 36, 5 тыһ. кэриҥэ байыас, Японияттан – 1 мөл. тахса саллаат уонна эппиһиэр.
Ону таһынан 50 тахса Сунгари флотилиятын суудуналара тимирдиллибиттэрэ.
Итинэн иккис аан дойду сэриитэ кыайыынан түмүктэммитэ.
Сахалар –самурайдары сонордооһуҥҥа
Япония сэриитигэр 1000 тахса саха саллааттара модун күүс-көмө буолбуттара. Кинилэр үксүлэрэ 17-с уонна 39-с Забайкальскай боруоҥҥа сылдьыбыттара, хосуннук киирсэн, Кыайыыны аҕалбыттара. Сорохторун көмүс уҥуохтара үйэ-саас тухары онно Монголия истиэптэригэр, Гоби кумах куйаарыгар көмүллэн хаалбыта. Кинилэри саныыр-ахтар, өйдүүр, саха саллаата сэрии толоонугар хайдах киирсибиттэрин эдэр көлүөнэҕэ тириэрдэр биһиги ытык иэспит.
***
Мин аҕа кынным Сидоров Иван Николаевич дьоппуон сэриитэ буолуон быдан инниттэн онно бэлэмнэнииттэн саҕалаан, бүтүөр диэри сылдьыбыт (“Киин куорат” саайт, 2020 с. балаҕан ыйын 4 күнэ).
-1945 сыллаахха Хайлар хайатын туһаайыытынан саха саллааттара дьоппуон сэриитин урусхаллыырга хамаанда ылыытын толоро иһэллэрэ. Император Хиросимоҕа уонна Нагасакига атомнай буомбанан тоҕу тэптэрии кэннэ бэринэргэ дьаһал биэрбитэ. Ол үрдүнэн саамай күүстээх Квантунскай аармыйатын генераллара уонна кинилэр курдук самурайдыы эпписиэрдэрэ уонна саллааттара тиһэххэ диэри киирсэргэ быһаарыммыттара. Бу аармыйа Сэбиэскэй Сойуус арҕааҥҥы кыргыһыылартан мөлтөөтөр эрэ, кимэн киирэргэ бэлэмнэммитэ хаһыс да сыла этэ. Онуоха диэри Кытайы, Кэриэйи сордуура. Кинилэртэн уонна сэбиэскэйдэртэн кыраныыссаны кэһэн киирэн дьону уоран ылан, тыыннаахтыы сэймэктээн, уорганнарын ылан эспэримиэннэри оҥороро. Онон И. Сталин, В. Маленков Уһук Илиҥҥэ тутан олорбут кыһыл аармыйатыгар арҕааттан эбии күүһү быраҕан, дьоппуоннары кыдыйарга сэрии биллэрбиттэрэ.
Америка уонна кини куомуннаахтарын утары сэриигэ Квантунскай аармыйа сорох дьонун Амыр өрүс арыыларынан, Кытайга, Кэриэйэҕэ бөлөхтөөн, Хайлар уонна Хинган хайаларын үрдүлэригэр бөҕөргөтүнүүтэ мөлтөҕө суоҕа. Истиэптэргэ үспүйүөннэрэ, тоһуурдара, миинэлэрэ элбэҕэ. Кимээччилэргэ уу суох буоларын курдук үрэхтэри, күөллэри, холуодьастары дьааттаабыттара. 1945 с. сайын Маньчжурияҕа наһаа куйаас күннэр этилэр, 40 кыраадыска диэри итийэрэ. Хайалаах истиэпкэ хаста да сылдьыбытым. Оннооҕор массыынанан да айанныыр уустуга, -диэн аҕа кынным кэпсиирэ.
Дьэ, итинник төрөөбүт дойдутуттан ыраах, хаһан да түһээн да баттаппатах сиригэр тиийэн, Уйбаан уол пулеметчик идэтин баһылаан, саллаат бороҥ таҥаһын кэтэр. Ааспыт үйэ 70-с сылларыгар, Япония сэриитин кыттыылаахтарын наһаа аанньа ахтыбат курдуктар этэ. Оччолорго арҕаа сулууспалаабыт бэтэрээннэр тыыннаах, үлэлии-хамсыы сылдьар этилэр. Онон илин сулууспалаабыттары соччо ахсарбат курдук тутталлар этэ.
– Дьоппуоннары утары сэрии буолла диэтилэр. Араадьыйанан Сталин, Малиновскай бирикээстэрин аахтылар. Миигин пулеметнай ротабар саллааттарга хорсуннук сэриилэһэргэ, хааннаах өстөөҕү хайаан да самнарыахпыт диэн тыл эттэрдилэр. Ол күн Маньчжурияҕа киирдибит. Дьэ, биһиги күүспүтүн-уохпутун онно көрөн сөхпүтүм. Арҕааттан сэрии бөҕө кэлбит. Кинилэрдиин Хайлар куораты ылыыга кыттыспыппыт.
Наар хааман тахсарбыт. Үксүн түүннэри айанныырбыт. Арааһа, итии буолан эбитэ буолуо, ол эрээри дьоппуоннар наһаа кырыктаахтар, уодаһыннаахтар диэн кэпсииллэрэ. Наар уоран түһэллэр этэ. Биир сарсыарда уһуктубуппут, кэккэлэһэ ротабыт 120-150 байыастарын барыларын өлөрөн барбыттар. Уһуктубакка уһун ууларыгар утуйбуттар... Дьоппуон аармыйата тиэхиньикэ да, тааҥка да өттүнэн сэбиэскэйдэргэ тиийбэт этэ. Ол да гыннар, саллааттара олус хорсун, үчүгэй сэрииһиттэрин бэлиэтии көрбүтүм. Атын полкалар илиинэн киирсиигэ хотторбуттарын истэрим. Быһаҕынан олус сатабыллаахтык тутталлара, – диэн аҕам барахсан сэмэй кэпсээниттэн өйдүүбүн, – диир кыыһа Вера Ивановна.
Дьоппуоннар суостарын-суодалларын туһунан Владимир Пестерев “Саха уонна сэрии” диэн кинигэтигэр Н. Оконешников ахтыытыттан маннык суруйбут:
“Биһиги Иванныын (И.П. Тимофеев-Ньалбыкы) бииргэ сулууспалаабыппыт. Кини снайпер этэ. Хайлар куоракка хотторон чугуйуу буолбутугар, И.М.Тимофеев: “Мин өһү-сааһы ситиһэ хаалабын”, – диэбитигэр хамандыырдар хаалларбыттар. Сарсыныгар кимэн киирии кэнниттэн Иван тырыта-хайыта тыытыллыбыт өлүгүн булбуттар. Бииргэ сэриилэспит Михаил Федосеев ахтыытынан, траншеяҕа сыттахтарына: “Сорбуун, сиэхситтэр сиэҥ!” – диэн хаһыы иһиллибит. Кини түөһүгэр сулус быспыттар, 20-чэ сиринэн быһах суола баар үһү,- диэн дьиҥнээх хабыр, аһынар диэни билбэт сэрииһиттэри кытта уун-утары көрсүбүт, чаҕыйбакка кыайыы көтөллөммүт биһиги аҕабыт дойдутугар 1947 сыллаахха эргиллэр.
Хаартыска куйаар ситимиттэн ылылынна
-
0
-
0
-
0
-
0
-
0
-
0
