Тыа сирэ

 Саха АССР тэриллибитэ 100 сылын бэлиэтиир тэрээһиннэр чэрчилэринэн ыытыллыбыт киэҥ бырагырааммалаах, сүргэни эрэ көтөҕүөх курдук быыстапкалаах, уопут атастаһыылаах, үҥкүүлээх-тойуктаах тэрээһин барыларын долгутта, инникигэ өссө элбэҕи оҥорорго-тутарга кынаттаата диэтэхпинэ сыыстарбатым буолуо.

Фестиваль Өксөкүлээх Өлөк­сөй аатынан доҕордоһуу дьиэтигэр үөрүүлээх-быһыыга майгыга арылынна. Дэлэгээттэр бэртээхэй кэнсиэр туруоран, уран тарбахтарын көрдөрөр быыстапка тэрийэн сүргэлэрэ көтөҕүлүннэ. Мустубуттары истиҥник Ил Түмэн доруобуйа харыстабылыгар, социальнай харысхалга, үлэҕэ уонна дьарыктаах буолууга сис кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ Владимир Чичигинаров эҕэрдэлээтэ. Кини аҕам саастаахтар Сахабыт сирэ сайдыытыгар улахан кылааттарын бэлиэтээтэ. Буолан ааспыт фестиваль сөптөөх уонна туһалаах тэрээһин буоларын эттэ. Ол курдук бэтэрээннэр араас кулууптары, тэрээһиннэри тэрийэллэр, семинардары, куонкурустары ыытан көхтөөхтүк кытталлар. Үүнэн эрэр көлүөнэҕэ тус холобурдарынан, үлэлэринэн-хамнастарынан төрөөбүт дойдуга тапталы иҥэрэллэрин бэлиэтээтэ.

Эрэгийиэн үлэҕэ уоннна социальнай сайдыыга миниистирин солбуйааччы Афанасий Постников уопсастыбанньыктарга икки сыл пандемия кэмигэр санааларын түһэрбэккэ, куруук көмө-тирэх буолбуттарыгар махтанна. Бу дьаҥ кырдьык саастах эрэ дьоҥҥо буолбакка, барыбытыгар даҕаны саҥа технологиялары баһылыырга кыах биэрбитэ билигин саарбахтаммат. Элбэх тэрээһиннэр куйаар ситиминэн, мунньахтар зуум платформатыгар барар буоллулар. Маныаха саастаах дьоммут туора турбакка, аныгы кэми кытары тэҥҥэ хаамаллара хайҕаллааҕын бэлиэтээтэ.

Бэтэрээннэр уопсастыбаннай тэрилтэлэрин бэрэссэдээтэлэ Вильям Иванов бэтэрэээннэр бэйэлэрин оҕолоругар, сиэннэригэр, хос сиэннэригэр холобур буолалларын эттэ. «Бүгүҥҥү күҥҥэ Өрөспүүбүлүкэбитигэр 30-ча Аҕа дойду сэриитин бэтэрээнэ хаалла. Мэдисиинэ, уопсастыбаннай тэрилтэлэр өттүлэриттэн кинилэргэ күүстээх болҕомто ууруллар. Билигин көлүөнэлэр солбуйсуулара буола турар кэмэ. Көлүөнэни уларытан саҥа кэм дьоруойдара тахсан эрэллэр. Кинилэр эмиэ байыаннай дьайыылар кыттыылаахтара. Соторутааҕыта биһиги бары билбиппит, Украинаҕа байыаннай анал операция кыттыылаах уолаттара байыаннай дьайыылар бэтэрээннэрэ буолалларын. Кинилэр дойдуларын көмүскээн, конституцияннан мэктиэлэммит иэстэрин толорон маннык быһыыга-майгыга түбэспиттэрин өйдүөх тустаахпыт», — диэтэ Вильям Иванов.

 Маны тэҥэ мустубут бэтэрээннэри волонтердары кытары үлэлиир киин дириэктэрин солбуйааччы Айыллаан Винокуров эҕэрдэлээтэ. Фестиваль чэрчитинэн бэтэрээннэр түөрт былаһаакканан сырыттылар. Ол курдук төгүрүк остуолга олорон санаа атастастылар, кыһалҕаларын ырыттылар. Бары бииргэ түмсэн психологическэй трениннэргэ, фокус группаларга, мэйии-штормугар үлэлээтилэр. Доброволец буолууга анал үөрэх аастылар, уонна доҕордоһуу киэһэтигэр мустан кэнсиэрдээтилэр, үҥкүүнэн ретро флешмоб тэрийдилэр.

Бүлүү Далбар Хотуттара- нэһилиэк киэн туттуулара

Бүлүү куораттан бу улахан тэрээһиҥҥэ Мария Томская салайааччылаах 8 киһилиээх дэлэгээссийэ кытынна. Бары даҕаны бииртэн биир актыбыыстар, иистэнньэҥнэр, ырыаһыттар эбит. Мария Петровна туһунан билиһиннэрдэххэ, кини Бүлүү куоратын Бочуоттаах олохтооҕо, Бүлүү улууһун уопсастыбаннай түмсүүлэрин салайааччыта уонна Өрөспүүбүлүкэтээҕи “Утум” уопсастыбаннай тэрилтэ Бүлүүтээҕи салаатын дириэктэрэ. Уопсастыбанньыктары салайбыта быйыл номнуо онус сыла буолбут.

Өр сыллааҕы үлэтин таһаарыылааҕын, кырдьык даҕаны кини дьону түмэр ураты дьоҕурдааҕын үөрүүлээх быһыыга -майгыга “Саха сирин Доброволеһэ” түөскэ кэтиллэр знагы туттарбыттара туоһулуур.

 Оттон Екатерина Герасимовна уонна Парасковья Дмитриевна махтал суруктарынан бэлиэтэннилэр.

Кини салайыытынан Бүлүү улууһугар 50 тахса араас хайысхалаах общественнай түмсүүлэр үлэлииллэр эбит, түмсүү кыттыылаахтара олус актыыбынайдар, улуус эрэ таһымыгар буолбакка, Өрөспүүбүлүкэ, Россия, тас дойдуларга тиийэ араас тэрээһиннэргэ кытталлар. Сааһыран баран дьарыктаах буолар холбоһуктарга 400-тэн тахса киһи үлэлии-хамныы сылдьара сөҕүмэр буолбатах дуо?

 Түмсүүлэр сомоҕолоһон элбэх оҕолоох ыалларга, ыарахан түгэҥҥэ түбэспит оҕолорго, дьиэ кэргэттэргэ, соҕотоҕун оҕолорун иитэр аҕаларга, баһаарга, ууга эмсэҕэлээбиттэргэ аадырыһынан көмө оҥороллор эбит. Холобур, Амма улууһугар уу халаанын бириэмэтигэр биир массыына көмө тэрийэн тиэрдибиттэр. Былырыын Горнайга буолбут улахан баһаартан эмсэҕэлээбит Бэс Күөл бөһүөлэгэр эмиэ таҥаһынан көмөлөспүттэр. Оттон бу отой фестивальга кэлиэхтэрин иннинэ, 62 ыалга аһынан, таҥаһынан көмө оҥорбуттар. Баҕар ким эмит маны истэн баран, бүддьүөттэн көмө ылан баран түҥэтэллэрэ буолуо дии саныа. Ол оннук буолбатах. Бу кинилэр пенсияларыттан кыралаан хомуйан ис сүрэхтэриттэн көмө оҥороллор. Бу буолбатах дуо, дьиҥнээх үтүө санаа кыайыыта! 

2009 сылтан “Вилюйск доброжелательный к детям”, 2012 сылтан «Бүлүү улууһун уопсастыбанный түмсүүлэрин түмүктэрэ», «Оскуолаҕа хомунарга көмөлөс», Айыы киһитэ аһыныгас – күн киһитэ көмүскэс”, «Сүгүрүйүөҕүҥ Ийэ үрдүк аатыгар» бырайыактары тэрийбит. Ол кэмтэн биир даҕаны сыл тохтообокко бырайыактар иннин хоту баран иһэллэр.

 Харчы барытын быһаарар кэмэ кэллэ диибит даҕаны, ырыынак кэмигэр түмсүүлэр бэйэ-бэйэлэрин өйөһөн, үбүлүөйдээхтэргэ Олоҥхо дьиэтигэр бырааһынньыгы босхо тэрийэллэрэ үтүө үгэскэ кубулуйбут. Аренда игин диэн харчыта суох. Бу дьиэлэригэр холкутук 150 киһи батар буолан, үбүлүөйдээхтэр үөрэ-көтө мустар сирдэрэ буолбут.

 Хамсык аан бастаан биллэр бириэмэтигэр, хас биирдии түмсүү чилиэнэ мааска тикпит. Ол эмиэ оруннаах. Пандемия саҕаланыыта мааска кырыымчык этэ. Нэһилиэк ахсын илиинэн тигиллибит мааскалары аҕам саастаах, элбэх оҕолоох нэһилиэк, куорат  олохтоохторугар тиксэрэн, ыарыыттан араҥаччылыырга кылааттарын киллэрбиттэр. Маны таһынан балыыһа үлэһиттэригэр бахилалары уонна харыстыыр комбинезоннары тигэн бэлэхтээбиттэр.

Оттон былырыын баһаар кэмигэр ойуур баһардарын умулларааччыларга тиһигин быспакка  ас астаан, бородуукта атыылаһан, баһаарга кэтиллэр таҥас, үтүлүк тигэн көмөлөспүттэр. Ити эмиэ тустаах кэмигэр улахан көмө буоллаҕа.

 - Өрөспүүбүлүкэтээҕи “Утум” уопсастыбаннай тэрилтэҕэ Бүлүү улууһуттан 11 түмсүү киирэр, салайааччыбыт Ил Түмэн дьокутаата Мария Николаевна Христофорова буолар. Кинини кытары ыкса ситимнээхтик, күүстээхтик үлэлиибит. Хамсык ыарыы туруон иннинэ сайын ахсын Дьокуускай куоракка уопсастыбанньыктарга анаан ыһыах тэрийээччибит. Араас туһалаах аахсыйалары, көмөлөрү оҥоробут. Бүлүү улууһун уопсастыбаннай түмсүүлэригэр “Сылы түмүктүүр” тэрээһини тэрийии үтүө үгэскэ кубулуйда. Маныаха үчүгэй көрдөрүүлээх түмсүүлэр бэлиэтэнэллэр. Тоҕус саамай бастыҥ түмсүүгэ харчынан сертификат туттарыллар. Үс “Утум” уопсастыбаттан, үс улуус, үс куорат аатыттан, ону таһынан түмсүүлэр актыбыыстара бэлиэтэнэллэр.

 Быйыл хамсык хааччахтаныыта уһулла илик буолан тэрийэ иликпит. Маныаха улуус дьаһалтата бэс ыйын 18 күнүгэр улуус ыһыаҕын кытары сомоҕолоон ыытарга этии киллэрбитин сөбүлэстибит. Бу тэрээһини хас биирдии уопсастыбаннай түмсүү  долгуйа күүтэр, олус сөбүлүүллэр. Ол тоҕото биллэр. Сылы быһа үлэлээбит үтүө үлэҥ түмүгэ тахсар буоллаҕа дии. Киһи үлэлиир кэмигэр сыаналаныахтаах.

Мария Петровна фестивалы олус астыммыттарын долгуйа кэпсиир, хараҕа сырдаан ыларга дылы гынар. Ол курдук бэртээхэй уопут атастаспыттар. Улахан сыанаҕа Бүлүү түмсүүлэрэ хайҕаммыттара, наҕараада туппуттара долгутууларын өссө күүһүрдүбүт. Дойдуларыгар Бүлүүлэригэр ураты тапталлаахтарын кинилиин кэпсэтэ олорон өйдүүр курдуккун.

Ол курдук бастакы күнүгэр  улууспутугар Сахабыт сирэ тэриллибитэ 100 сааһын туолар сылыгар ханнык улахан тэрээһиннэр ыытыллаары сылдьалларын туһунан билиһиннэриигэ хаартысканан презентациялаах тахсаммыт  билиһиннэрдибит. Ааппыт ”Амарах сүрэхтэр” диэн,  «Сыллар куттал буолбатахтар, өрүү эдэр буолуохха!» девизпитын эттибит уонна түмүккэ ырыанан эҕэрдэлээтибит.

Быыстапкаҕа оҥорон аҕалбыт малбытын-салбытын, уустаан ураннаах киэргэппит оҥоһуктарбытын атын кыттааччылар, көрөөччүлэр олус сэҥээрдилэр. Икки күн отой биллибэккэ ааста.

Сахабыт сирэ 100 сааһын туолар сылыгар бу фестиваль аҕам саастаахтарга, бэтэрээннэргэ, актыбыыстарга бэртээхэй бэлэх буолла. Бу улахан тэрээһиҥҥэ кэлэн кыттарбытыгар улууспут салалтата кэлэр-барар көлөбүтүн, биир тэҥ таҥас тиктэрбитигэр көмөтүн, улахан суолталаах тэрээһини тэрийбит тэрийээччилэргэ уонна бары кыттааччыларга түгэнинэн туһанан улахан махталбын тиэрдэбин», - диир Мария Петровна.

Оттон мин Мария Томскаялыын кэпсэтэн да баран, делегаттары барыларын кытары көрсөн олорон санаа атастаһыыта суох арахпатым.

 Бастакы сэһэргэһээччим Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуотун маастара Сусанна Прокопьевна Семенова. Үгэс буолбут тиэхиникэннэн кыбытыктаах тигиинэн дьарыктанар, ат симэҕин толору комплегын тигэр эбит.

“Бөтүҥҥэ кийииттээбитим 40-тан тахса сыл буолла, уһуйааҥҥа 30 сыл үлэлээбитим, үлэ бэтэрээнэбин. Билигин дьиэбэр ииһинэн дьарыктанабын. “Дьүөгэлэр” диэн  түмсүүлээхпин. Атын түмсүүлэргэ чилиэммин. Чугастааҕы дэриэбинэлэринэн, улууска даҕаны маастар-кылаастыры ыытабын. Быйыл Москваҕа “Этноэрата” муода үрдүкү маастарыстыбатын куонкуруһугар 13 буолан “Возрождение” түмсүү чилиэннэрэ икки бастакы миэстэни ыллыбыт. Маанылаах саҕалар уонна XVII үйэтээҕи саха таҥаһын саҥалыы сөргүтэн тигэммит. Түмсүүбүт салайааччыта Харлампьева Азалиана Филипповна, Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуотун маастара”, - диэн кэпсиир.

Екатерина Герасимовна Алексеева 1998 сылтан тэриллибит “Алаһа” түмсүү салайааччыта, сыана бэтэрээнэ, уус-уран самодеятельность уонна Васильев хуорун көхтөөх, тутаах кыттааччыта, “РФ нэһилиэнньэ бытовой хааччыйыытын туйгуна. Түмсүүлэрэ тэриллибитэ быйыл номнуо 24-с сыла: «Улууска, өрөспүүбүлүкэҕэ ыытыллар араас тэрээһиннэргэ, субуотунньуктарга, акцияларга барытыгар кыттабыт. Биһиги сүрүн хайысхабыт Саха төрүт культуратын үйэтитии, кырдьаҕас, кыаммат,  доруобуйаларынан хааччахтаах дьону өйөөн араас көмөнү оҥоруу, Саха таҥаһын, туттар малын-салын сырдатыы, XXI үйэҕэ өбүгэлэрбит оһуокайдарын, тойуктарын, хомуска сыыйа тардыыны көҕүлээччилэринэн буолабыт”, - диэн кэпсиир.

Сайын ахсын Бүлүү куорат киэргэтиитигэр сибэкки олордоллор эбит. Былырыын Мария Петровналыын Олоҥхо дьиэтигэр 12500 солкуобай сууммаҕа сибэккини буор босхо олорудубуттар. Роза Иннокентьевна – сибэкки Роза эмиэ бэтэрээн, утумнаахтык дьарыгырар эбит, куоракка, уһуйааннарга сибэкки араскытын босхо түҥэтэн бэйэтин кылаатын куорат киэркэйиитигэр киллэрэр.

Екатерина Герасимовна  оҕуруонан араас киэргэллэри, илин-кэлин кэбиһэрдэри, бастыҥалары оҥорор, быыстапкаҕа оҕуруонан оҥоһуктарын аҕалан кыттыбыт, кэлбит дьон биһирээбиттэр. Манна даҕатан эттэххэ, кини Республикатааҕы “Утум” уопсастыбаннай тэрилтэ биир саамай киэҥ туттар салайааччыта уонна чилиэнэ буолар, сатабыллаах салайааччы быһыытынан нэһилиэнньэ ытыктабылын уонна убаастабылын ылар.

Үгүлээт нэһилиэгиттэн «Күбэйэ” эбээлэр түмсүүлэрин салайааччыта Парасковья Дмитриевна Афанасьева тэрээһин үрдүк таһымнаах ааспытын этэр. Дьон актыыбынайын, үлэһитин бэлиэтиир. Алдан куорат, Таатта, Сунтаар түмсүүлэрин үлэтэ ордук интэриэһиргэппит. Өрөспүүбүлүкэҕэ аан маҥнай ыытыллыбыт фестивальга Бырабыыталыстыба дьиэтигэр махтал суругу туппутуттан олус долгуйар. Салайар түмсүүтэ 2009 сыллаахха тэриллибит. Сүрүн хайысхалара - өбүгэ төрүт ырыалара. Хуорга салайааччылара анал үөрэхтээх Римма Ивановна Яковлева.

Туох баар уопсастыбаннай тэрээһиннэргэ актыыбынай кыттыылаахтара. Уһуйаан иитиллээччилэригэр саха төрүт култууратын кэпсииллэр, сырдаталлар. Оҕолор: “Эбээлэр кэллилэр”, - диэн олус үөрэ көрсөллөрүн ахтар. Ол курдук ырыанан, кэнсиэринэн, остуоруйанан өбүгэ төрүт үгэстэрин билиһиннэрэллэр.

 “Кэнники үс сыл олохтоох бибилэтиэкэни кытта ыкса сибээстээхпит. Эбээлэр олус актыыбынайдар, көхтөөхтөр. 2018 сыллаахха Москва куоракка фольклор фестивалыгар маҥнайгы үктэллээх лауреат буолбуппут, оттон 2019 сыллаахха Санкт Петербург куоракка «Сохраняем традиции” фестивалга. 2020 сыллаахха Дьокуускай Тулагытыгар 3-с үктэллээх лауреат аатын сүкпүппүт. Ол сайын Турцияҕа ыҥырыылаах этибит даҕаны, пандемия саҕаланан, барбатахпыт.

 Бу икки сыл устата куйаар нөҥүө араас куонкурустарга кытынныбыт. Холобур, “Фольстар” норуоттар икки ардыларынааҕы күрэххэ маҥнайгы үктэли ылан үөрүүбүт үгүс», - диэн кэпсиир. Оттон бу ааспыт волонтердар фестивалларын үрдүк таһымын бэлиэтиир, инниктин даҕаны кыттаргы бэлэмин этэр.

Лидия Дмитриевна Иннокентьева «Ыллык” түмсүү чилиэнэ, салайааччылара Николаев Владимир Спиридонович. Кинилэр түмсүүлэрэ оһуохайынан, сахалыы үҥкүүнэн дьарыктанар. Өрүү бииргэ төрөөбүт күннээн, бырааһынньыктары бэлиэтээн олус иллээхтик үлэлииллэр эбит. Лидия Дмитриевна бэйэтэ "Сонор" оонньуу көҕүлээччитэ. «Саха сириттэн төрүттээх, билигин Францияҕа олорор Томскай Григорий Васильевич 30-тан тахса сыл аннараа өттүгэр оҕоҕо анаан «Сонор” өй оонньуутун айбыта. Мин бу оонньууну уһуйаан үлэһитэ буолан олус сэҥээрбитим, оҕолорго дьарыктыыбын. Соһуйуохпут иһин, 2019 сыллаахха Саха сириттэн 12 киһини Францияҕа ыҥыран утумнахтык оҕолору дьарыктыырбыт иһин мэтээл туттарбыттара, Евротуурга ыҥырбыттара. Мин 2009 сылтан дьиэҕэ олоробун, үлэлээппин. Онон түмсүүлэргэ кыттан үөһэ көттүм, үрдээтим диэн наһаа астынабын. Фестивальтан олус астынным, икки күн биллибэккэ ааста. Быыстапкаҕа сымыыт хаҕынан оҥорбут хартыынабын туруордум. Дьон сэҥээрбитэ олус үөртэ», - диэн кэпсээтэ.

Бүлүү куоратыгар олорор “Хампа” түмсүү чилиэнэ ырыа куттаах Иванова Клавдия Петровна “Энергосбыт” бэтэрээнэ билигин дьиэтигэр олорон баайыынан дьарыктанар. Үтүлүк, наскы, былаат баайан элбэх оҕолоох дьиэ кэргэттэргэ, Дьоруой ийэлэргэ бэлэхтиир, аһымал акцияларга кыттар.

Маҥнайгы Күүлэт нэһилиэгин биир тумус туттар киһитэ, «Дьүөгэ” түмсүү чилиэнэ,  Захарова Валентина Афанасьевна кылынан иистэнэр, дьону дьарыктыыр эбит. Элбэх ситиһиилээхтэр, нэһилиэктэрин ыраах сиринэн ааттаталлар.

Оттон Наталья Васильевна Еремисова “Узоры” түмсүү салайааччыта, киин балыыһа бэтэрээн үлэһитэ, асчыт, быысапкаһыт эрэ буолбакка, бэркэ баайары сатыыр уран тарбахтаах.  Баайыыга куруһуок тэрийэн үлэлэтэр, норуот хуоругар дьарыктанар. Кини эппит тылынан суруйуубун түмүктүөм этэ. «Мин нуучча иитиилээх буолан тылга-өскө ыарахаттары көрсөрүм. Маныаха ырыа абылаҥа олус көмөлөһөр. Саха буолан баран төрөөбүт тылбын билиэхтээхпин, холку саҥарыахтаахпын. Эдэр ыччакка эмиэ ону баҕарабын. Уопсастыбаннай үлэҕэ кыттыы – саамай улахан дьол. Эдэрдэри кытары сүүрэ-көтө, олохтон хаалбакка сылдьарга туох да тэҥнэспэт. Дьоҥҥо үтүөнү оҥоруу сүүс төгүл бэйэҕэр эргиллэр. Дьоҥҥо туһалаах буола сылдьыахха».