Уопсастыба

Саха Сирэ баай кэрэ айылҕатынан уонна ураты харыстанар айылҕа территорияларын (ООПТ) ситиминэн аатырыан аатырар. ООПТ 1 мөл 166,72 тыһ. кв. км иэннээх сири эбэтэр өрөспүүбүлүкэ сирин-уотун 37,85 %-нын ылар. «Өлүөнэ туруук таас хайалара» айылҕа пааркатын ЮНЕСКО уонна Айылҕа харыстабылын аан дойдутааҕы сойууһа щедевринэн билиннилэр.

Күн бүгүн Саха Өрөспүүбүлүкэтэ социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытынан Уһук Илиҥҥэ инники күөҥҥэ сылдьар, эрэгийиэннээҕи баалабай бородууксуйа (ВПР) көрдөрүүтүнэн дойдуга 10 бастыҥ эрэгийиэн кэккэтигэр киирэр. 2021 сыл түмүгүнэн өрөспүүбүлүкэҕэ ВПР кээмэйэ, 2020 сылга тэҥнээтэххэ, 10,5 % улаатан, 1 трлн 458,8 млрд солк. буолла. 

Саха Сирэ аан дойдуга ыалдьытымсаҕынан, олохтоох норуоттар төрүт култуураларыгар уонна уус-уран оҥоһуктарыгар харыстабыллаахтык сыһыаннаһарынан, итиэннэ үүнэр сүһүөх ыччакка хаачыстыбалаах үөрэҕи биэрэргэ кыһанарынан сураҕырар. Өрөспүүбүлүкэ олохтоохторо өбүгэлэр култуурунай нэһилиэстибэлэринэн, Аартыка уонна хотугу омуктар национальнай бырааһынньыктарынан, тылынан уус-уран айымньыларынан, үгэстэринэн уонна спортивнай күрэхтэһиилэринэн киэн тутталлар. Ураты киэн туттууну ЮНЕСКО киһи аймах тылынан уонна матырыйаалынайа суох (духуобунай) култууратын нэһилиэс­тибэтин уһулуччу айымньытынан билиммит саха омук героическай эпоһа – Олоҥхо –  ылар.

Күндү дьахталлар, дьүөгэлэр!

Барыта бэйэбит илиибит иһигэр баар, биһигиттэн оҕолорбут уонна дьиэ кэргэттэрбит кэскилэ тутулуктаах. Онон, бэйэбит да үөрэниэхтээхпит, чугас дьоммутун да үөрэтиэхтээхпит.
XV сийиэс сыала – өрөспүүбүлүкэ чэчирии сайдарын, нэһилиэнньэ олоҕо-дьаһаҕа тупсарын туһугар Саха Сирин бары дьахталларын сомоҕолооһун буо­лар.
Сийиэс кэнниттэн улуустарга дьахталлар форумнарын ыытыахпыт. Биһиги хас биирдиибит дьиэ кэргэнигэр, оҕолоругар, ыччаттарыгар, бүтүн уопсастыбаҕа табыгастаах эйгэни тэрийэригэр бэйэтин кыаҕар, билиитигэр, уопутугар эрэнэр. Онуоха тирэҕи бу сийиэс биэрэр. Көхтөөх, эппиэтинэстээх уонна истиҥ буолуоҕуҥ!

Саха Өрөспүүбүлүкэтин
Дьахталларын тэрилтэлэрин сойууһун бэрэссэдээтэлэ
Анжелика Андреева.

Өрөспүүбүлүкэ киин куората Дьокуускай – бөдөҥ научнай-үөрэтэр уонна култуурунай киин. Арассыыйа наукаларын академиятын Сибиирдээҕи салаатын научнай институттара олохтообут интеллектуальнай түһүлгэлэрэ,  манна баар үрдүк үөрэх кыһалара, култуура тэрилтэлэрэ Арассыыйаҕа уонна аан дойдуга үлэ, үөрэх уонна наука хаачыстыбатын рейтинигэр үрдүктүк сыаналаналлар. Нэһилиэнньэ 36-38 %-а олорор тыа сирин сайыннарыы – өрөспүүбүлүкэ салалтатын биир чорботор соруга.  

Тырааныспар уонна энэргиэтигэ инфраструктуратын түргэн тэтиминэн кылгас кэм иһигэр сайыннарыы ситиһиллэн, нэһилиэнньэ олоҕун хаачыстыбатын тупсарыыга усулуобуйа тэрилиннэ. 2000 сылтан олорор дьиэни-уоту тутууга, хаарбах туруктаах дьиэлэртэн дьону көһөрүү бырагырааматынан улахан үлэ ыытыллар. Сотору кэминэн хас биирдии ыал бэйэтэ бас билэр дьиэлээх биитэр кыбартыыралаах буолуо диэн эрэнэбит.

Социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыы биир көрдөрүүтэ – нэһилиэнньэ олоҕун уһуна. 1897 сыллаах биэрэпис түмүгүнэн, киһи олоҕун уһуна киин Арассыыйаҕа 32,4 сыл, Саха Сиригэр онтон намыһах этэ. Бу көрдөрүү 1939 сыллаах­ха СССР-ка 47, Саха Сиригэр 44,8 буолбута. Билигин киһи олоҕун уһуна ортотунан 73 сылга тиийдэ. Биһиги бу көрдөрүү өссө тупсан иһэригэр баҕарабыт, сиэттэрбитин, хос сиэттэрбитин көрүөхпүт. Дьэ, онно үчүгэй доруобуйа ирдэнэр.

Киһи доруобуйата киниттэн бэйэтиттэн, олоҕун уйгутуттан, аһын-үөлүн, тулалыыр эйгэтин, уу, салгын туругуттан, о.д.а. тутулуктаах. Кэлиҥҥи кэмҥэ искэн ыарыы элбээбитэ дьиксиннэрэр, үгүс дьахтар хаан баттааһынын, сүрэх-тымыр ыарыыларыттан эрэйдэнэллэр. Онон доруобуйа харыстабылыгар саҥа бырагыраамалар үлэлииллэрэ, эмчиттэр идэлэрин үрдэтии, саҥа  технологияларынан хааччыйыы наада буолла. Коронавируһунан ыалдьан үтүөрбүт дьону чөлүгэр түһэрии бырагыраамата тыа сиригэр күүскэ үлэлиэхтээх, тымныыттан уонна атын да биричиинэнэн дьиэҕэ хаайтаран, олорор дьоҥҥо чэбдигирдэр физкультуранан дьарыктанар наадатын быһаарар-өйдөтөр наада.

1917 сыллаахха Саха Сиригэр 264,1 тыһ. киһи олорор эбит буоллаҕына, 1990 сыллаахха нэһилиэнньэ ахсаана 1094,1 тыһ. киһиэхэ тиийбитэ. 1990-с сыллардаахха нэһилиэнньэ ахсаана түһэ сылдьан баран, 2000-с сыллартан үрдүүр. Статиска чахчытынан, өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэтин ахсаана 2021 сыллаахха 986,6 тыһ. киһи этэ, 2022 с. тохсунньу 1 күнүгэр 990,5 тыһ. киһи буолла, ол иһиттэн 51,5 %-а – дьахтар. Даҕатан эттэххэ, Аҕа дойду Улуу сэриитин иннигэр, 1939 сыллаахха, нэһилиэнньэ 45,5 %-а дьахтар этэ.

Өрөспүүбүлүкэ дьахталлара үөрэҕи хотоо­йутук баһылыыллар уонна олоххо көхтөөх позициялаахтар. 2019 сыллаах чахчынан, үлэлиир дьахтар 38 %-а үрдүк үөрэхтээх, 37,6 %-на  орто анал үөрэхтээх, 21,2 %-а орто үөрэхтээх, 2,9 %-а ситэтэ суох орто үөрэхтээх, 0,2 %-а үөрэҕэ суох. Оттон сүүс сыл анараа өттүгэр нэһилиэнньэ 90 %-а үөрэҕэ суоҕа, үөрэхтэрин таһымынан дьахталлар эр дьонтон быдан намыһахтара. Ол эрээри, чуолаан кинилэр 1920-с сылларга, урукку үйэ хаалынньаҥ үгэс­тэрин киэр охсоннор, олоҕу сайыннарарга туруммуттара.

1925 сыл кулун тутарыгар саҥа тэрллибит э­дэр өрөспүүбүлүкэ дьахталларын бастакы сийиэһэ ыытыллыбыта. Сугулаан 87 дэлэгээтиттэн 36 дьахтара аахпат-суруйбат этэ, 57 дьахтар 30-угар диэри саастааҕа. Бу сийиэстэн саҕыллан, саҥа өрөспүүбүлүкэ дьахталлара дьоллоох уонна сайдыылаах олоҕу тутууга төһүү күүс буолбуттара. “Ыарахаттары эрдээхтик туоруохпут, сорукпутун ситиһиэхпит”, – диэн, дьоҥҥо-норуокка эрэли укпуттара. Кинилэр бастакы этилэр, кинилэр кэлэр көлүөнэ, ол эбэтэр бу биһиги, дьоллоох олохпутун ыралыыллара, ол туһугар олохторун анаабыттара. 

Саҥа олоҕу тутарбытыгар биһиэхэ билигин ким да, туох да мэһэйдээбэт.  Кырдьык, күннээҕи итэҕэс-быһаҕас суох буолбатах, бары күүспүтүн түмтэхпитинэ, ону быһаарар кыахтаахпыт. Тугу да гыммат буолуу саарабылы уонна кутталы үөскэтэр, оттон хамсааһын бэйэҕэ эрэли уонна күүһү биэрэр.  Дьэ, ити иһин Дьокуускайга кулун тутар 3-5 күннэригэр Дьахталлар XV сийиэстэрэ ыытыллыаҕа.

Бу улахан түһүлгэҕэ биһиги Ийэ сылынан дьиэ кэргэн уопсастыба чэчирии сайдарыгар оруолун туһунан кэпсэтиэхпит, маннык ыйытыыларга харда ылыахпыт:

– Дьахтар урбаана салгыы хайдах сайдыаҕай, судаарыстыба өттүттэн туох өйөбүл көрүллүөҕэй?

– 2023 сыл кэнниттэн хаарбах дьиэттэн көһөрүү бырагыраамата үлэлиир дуо? Тыа сиригэр саҥа дьиэлэнэргэ туох эрэл баарый?

– Өрөспүүбүлүкэ Бырабыыталыстыбата оҕо, ийэ, дьахтар доруобуйатын харыстабылыгар, кинилэри сыстыганнаах ыарыылартан, бэйдиэ сылдьар ыттартан, криминалтан, итирик суоппардартан, үрдүү турар сыанаттан араҥаччылааһыҥҥа тугу былаанныырый?